Waarom moet elke gemeentejurist de basis van rechtsbescherming beheersen?

Gemeentejuristen spelen een centrale rol in alle fases van bestuursrechtelijke rechtsbescherming: van het voorbereiden van besluiten tot het behandelen van bezwaar, het optreden in beroep en het uitvoeren van handhaving. Pauline van Lingen, advocaat bestuursrecht bij Stibbe, laat zien hoe complex dit werkveld is. Gemeenten zijn tegelijk besluitmaker, beoordelaar én procespartij, terwijl zij te maken hebben met strikte termijnen, procederende omwonenden, mandatering en vaak jarenlang durende trajecten.

De gemeente vervult meerdere rollen in het bestuursrecht

In eerste instantie is de gemeente besluitmaker. “Een bestuursorgaan van de gemeente, het college of de gemeenteraad, neemt”. Dat kan bijvoorbeeld gaan om vergunningen of omgevingsplannen voor bouwplannen, horeca-uitbreidingen of nieuwe detailhandel.

Wanneer iemand daarna bezwaar maakt, zal de gemeente haar eigen besluit moeten heroverwegen. Pauline: “Bezwaarmakers worden uitgenodigd voor een hoorzitting en de gemeentejurist zal namens het bestuursorgaan van de gemeente moeten toelichten waarom zij tot het besluit gekomen is.”.

Komt een zaak vervolgens bij de rechtbank terecht, dan verandert de gemeente opnieuw van rol. Zij wordt dan procespartij. “Dan zullen beide partijen bij de rechtbank hun standpunt uitlichten”.

De bezwaarprocedure: de gemeente als ‘mini-rechtbank’

Pauline noemt de bezwaarfase bijzonder vanwege de unieke positie van de gemeente. “In die bezwaarprocedure zal de gemeentejurist haar of zijn eigen besluit moeten heroverwegen. Dan komt er nog geen rechterlijke instantie aan te pas. ”. Gemeentejuristen beoordelen dus hun eigen besluit én nemen, na een volledige heroverweging, een nieuwe beslissing op bezwaar.

Van besluit tot hoger beroep

Het proces begint altijd bij het primaire besluit. “Je begint met een besluit, met vooroverleg, met omwonenden, met participatiemogelijkheden”. Problemen ontstaan vaak al hier, bijvoorbeeld wanneer participatie onvoldoende wordt benut of omwonenden het gevoel hebben onvoldoende te zijn gehoord.

Daarna volgt dan mogelijk het bezwaar. Termijnen zijn strikt: “Als je een dag te laat bent, dan ben je in beginsel te laat en dan zijn je rechten weg”. Tijdens de hoorzitting worden standpunten gedeeld en daarna volgt met inachtneming daarvan een beslissing op bezwaar.

Wanneer iemand het oneens blijft, gaat de zaak als beroep naar de rechtbank. Pauline: “Bij welke rechtbank moet je dan zijn, wie is de bevoegde rechter, wat zijn nog je mogelijkheden?”. De rechtbank doet vervolgens uitspraak.

Daarna kan nog hoger beroep worden ingesteld. Deze processtappen vormen samen als het ware een piramide. “Je werkt die piramide af”, vertelt Pauline. Tijdens het beroep en hoger beroep kan ook nog om een voorlopige voorziening worden verzocht om de inwerkingtreding van een besluit te schorsen: “dat is “een soort kort geding, als er zo’n spoedeisend belang is dat het snel moet”.

Handhaving: wanneer de gemeente zélf optreedt

Niet alleen vergunningen leiden tot procedures. Gemeenten staan ook in hun recht wanneer zij moeten handhaven. Pauline schetst dit herkenbaar: “Stel, je gaat elke zondagmiddag zonder vergunning een markt organiseren op een plein in het dorp. En de gemeente denkt: dat kan hier niet. Dan kunnen ze wel handhavend optreden”. De gemeente treedt dan ambtshalve op en onderneemt actie. Als dan een besluit volgt, zoals een last onder dwangsom, kan ook daartegen bezwaar worden gemaakt.

Waarom procedures soms jaren duren

Gemeentejuristen herkennen het beeld van lange trajecten. Pauline bevestigt dat dat realistisch is. “Je kunt tegenwoordig bijna uittekenen dat het niet na de bezwaarronde klaar is”. Soms zijn bewoners principieel. “Ik noem het ‘not in my backyard’-idee. Hoe dan ook, linksom of rechtsom, ik wil het niet”. In zulke gevallen kan vertraging voor hen al winst zijn. “Dan is een omwonende al blij met vijf jaar vertraging”. Versnellen kan, maar biedt in de praktijk toch nog weinig soelaas. “De versnellingsmogelijkheden wegen namelijk vaak niet op tegen de tijd dat procedures stil liggen bij de rechtbank, die stapels zijn enorm. Gemiddeld ben je per instantie zeker wel anderhalf jaar bezig”.

De kracht van een sterk dossier en informele aanpak

Volgens Pauline ligt veel van de oplossing vooraf. “Het lijkt een open deur maar het blijft zo belangrijk om van tevoren je besluit goed onderbouwd en in goed overleg met alle betrokkenen te nemen”. Dat betekent stevig vooroverleg én ruimte voor informele oplossingen. “Gemeentejuristen proberen ook op informele wijze eruit te komen. Met buurtbewoners in gesprek gaan, informatieavonden organiseren, kijken waar de pijn zit”. Procedures kunnen op deze manier mogelijk worden verkort of zelfs voorkomen.

Mandatering en volmacht: een onderschat risico

Gemeenten hebben te maken met verschillende organen. “Je hebt de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders. Allebei hebben zij bepaalde bevoegdheden”. Als het verkeerde orgaan procedeert namens de gemeente, heeft dat grote gevolgen. “Dan word je niet-ontvankelijk verklaard. Dus dan mag en kun je niet verder en niet door”. Voor gemeentejuristen is dit een cruciale juridische basis om op orde te hebben.

Leer van collega-gemeentejuristen

Bezwaar-, beroep- en hogerberoepsprocedures vragen van elke gemeentejurist een stevig begrip van juridische stappen, rollen en verantwoordelijkheden. Wie de procedurele piramide beheerst, voorkomt vertraging, bouwt sterke dossiers op en staat steviger in gesprekken met inwoners én de rechter. Wil jij jouw kennis van bestuursrechtelijke rechtsbescherming verdiepen en jezelf door alle processtappen navigeren? Meld je dan aan voor de verkorte opleiding Gemeentejurist van SBO. Hier ontmoet je gemeentejuristen uit andere gemeenten en leer je van elkaar. Pauline: “Gemeenten verschillen, zowel in grootte als in focusgebieden, en dat maakt de uitwisseling waardevol. Zij leren elkaar tips en tricks, niet alleen hoe het in het boekje staat, maar ook hoe het in de praktijk daadwerkelijk werkt”. Wil je meer weten over het programma? Vraag dan de brochure aan. De opleiding is ook volledig op maat als Incompany-traject te volgen.