Anders omgaan met risico’s én kansen

2 alternatieven en 6 kenmerken

Al zo’n tien jaar help ik managers en professionals met ‘anders omgaan met risico’s’. Anders, in de betekenis van explicieter, met structuur en realistischer. Dit alles om relevante doelen te kunnen realiseren, wat die ook mogen zijn. Ondanks onvermijdelijke onzekerheden en risico’s. En ook om kansen, mooie mogelijkheden, te benutten. Kansen, die immers ook uit onzekerheden kunnen ontstaan. Dat anders omgaan met risico’s is in theorie eenvoudig. In de praktijk blijkt het best lastig. ‘Risicomanagement leeft niet bij ons’, hoor ik vaak. Hoe het tot leven te wekken? Door er anders naar te gaan kijken én er mee aan de slag te gaan.

Hoe het begon

Twintig jaar geleden had ik een eerste kennismaking met risicomanagement, in een MBA-opleiding. Ik werd enthousiast. Het greep me en heeft me niet meer losgelaten. Vooral omdat ik de noodzaak én kansen zag om het door te ontwikkelen. Want risicomanagement bleek te zijn wat ik nu ‘conventioneel risicomanagement’ noem.

Met ‘conventioneel’ bedoel ik iets doen volgens de gewoonte. Een werkwijze die door vaste patronen of schema’s is bepaald. Conventioneel is een traditionele manier van werken, door de jaren heen zo gegroeid. Conventioneel risicomanagement is de gebruikelijke, instrumentele risicobenadering. Hierbij ligt de nadruk op het objectiveren, kwantificeren, beheersen en bij voorkeur het vermijden van risico’s. Vaak wordt risico nog gedefinieerd als ‘kans maal gevolg’. De relatie met doelen ontbreekt dan. Ook worden de positieve effecten van onzekerheid vergeten: kansen in de betekenis van mogelijkheden of opportunities.

Conventioneel risicomanagement

Conventioneel risicomanagement wordt uitgevoerd door conventionele risicomanagers. Of door soortgelijke risicofuncties, als (chief) risk officers en risico-adviseurs. Op basis van gesprekken en observaties kom ik tot een aantal kenmerken van de conventionele risicofunctie:

De conventionele risicomanager doet aan conventioneel risicomanagement, heeft risico’s als focus, objectiveert, kwantificeert en beheerst risico’s, benut daarvoor modellen en is een staffunctie.

Wat kort door de bocht zie ik deze kenmerken als de grote gemene deler van de conventionele risicofuncties. Wel een disclaimer: iemand die als functie ‘risicomanager’ op het visitekaartje heeft staan hoeft natuurlijk helemaal geen conventionele risicomanager te zijn. Dit blijkt ook nogal eens het geval in de praktijk.

Waar zijn we nu?

Zo langzamerhand ben ik ervan overtuigd dat conventioneel risicomanagement, uitgevoerd door conventionele risicomanagers, niet tot de beoogde resultaten leidt. Dit volgt uit onderzoeken en literatuur, en ik ervaar het vrijwel dagelijkse in organisaties. Dergelijk risicomanagement past gewoon niet meer in de hedendaagse dynamiek, waarin onzekerheid voor veel organisaties de enige nieuwe zekerheid is. Dynamiek die leidt tot vele ‘wilde maatschappelijke vraagstukken’, met volop risico’s én kansen, waar we binnen en buiten organisaties (deel)oplossingen voor moeten zien te vinden. Vaak is er niet één beste oplossing voor zulke opgaven, als er al een oplossing is. Leuk of niet, onzekerheid als enige nieuwe zekerheid. We kunnen er maar beter rekening mee houden.

Twee alternatieven

In 2009 promoveerde ik op het invoeren van risicomanagement in organisaties. De titel van het proefschrift bleek voor velen verrassend: Risk, Innovation & Change. Een ultrakorte samenvatting: risicomanagement kan worden beschouwd als een bijzondere innovatie en het inbedden van zo’n innovatie in de organisatie vraagt om een zekere mate van verandering. Vanuit dit promotieonderzoek, in combinatie met praktijkervaring, ontstonden twee alternatieven: risicogestuurd werken als alternatief voor het conventionele risicomanagement en risicoleiderschap als alternatief voor de bijbehorende risicomanager.

Beide alternatieven zijn nadrukkelijk bedoeld voor iederéén die geen conventionele risicomanager is, en dat ook helemaal niét wil worden, maar wel effectief met onzekerheden wil omgaan. Beide alternatieven vormen een duo voor het ontwikkelen en toepassen van effectieve en efficiënte risicosturing in de praktijk.

Maar wat maakt het duo risicogestuurd werken en risicoleiderschap nou onderscheidend, ten opzichte van conventioneel risicomanagement, de conventionele risicomanager en de ‘gewone’ leider? Het verschil zit in zes kenmerken:

Kenmerk 1: Actuele risicodefinitie

De kortste variant van de hedendaagse risicodefinitie in de gangbare risicomanagementmethoden is als volgt: risico is het effect van onzekerheid op doelen. Met deze definitie wordt risicogestuurd werken doelgericht. Dit is nogal eens een eye opener en blijkt in de praktijk goed te werken. Deze definitie nodigt tevens uit tot het nemen van risico’s, ofwel het pakken van kansen die onzekerheid biedt om doelen te realiseren, aanvullend op het traditionele beheersen van risico’s.

Kenmerk 2: Focus op iedereen

Focus op iedereen is natuurlijk een paradox, een van de vele in het omgaan met onzekerheden. Risicogestuurd werken door risicoleiderschap is voor iedereen die in een organisatie werkt en resultaten moet zien te bereiken, ondanks onzekerheden. Deze doelgroep is véél groter dan de doelgroep van louter risicomanagers en formele leidinggevenden, de groepen waarop risicomanagement en leiderschap zich meestal richten. Zie risicoleiderschap als een aanvulling op leiderschap: het is relevant voor iedere formele én informele leider. Immers, welke vakinhoudelijke professional of adviseur heeft niet vrijwel dagelijks te maken met onzekerheden voor het bereiken van resultaten?

Kenmerk 3: Nieuw perspectief

Er gloort een nieuw perspectief voor de aloude functie van conventionele risicomanager: de rol van risicoleider. Dit nieuwe perspectief past veel beter bij de risicodynamiek in een VUCA-omgeving, de volatiele, onzekere, complexe en ambigue omgeving waarin bedrijven, (semi)overheidsorganisaties en projectorganisaties zich bevinden. Leuk, of niet? Wel de realiteit.

Kenmerk 4: Spannende combinaties

Risicogestuurd werken is ontstaan uit het combineren van conventioneel risicomanagement met innovatiekunde, veranderkunde en organisatiekunde. Risicoleiderschap is ontstaan uit het combineren van leiderschap in een dynamische omgeving met risicomanagement. Het vakgebied leiderschap besteed tot dusverre opvallend weinig aandacht aan expliciet, gestructureerd en realistisch leren omgaan met onzekerheden, risico’s en kansen om organisatiedoelen te realiseren. En conventioneel risicomanagement schenkt nauwelijks aandacht aan leiderschap, hoewel dit in de recente raamwerken voor risicomanagement aan het veranderen is.

Kenmerk 5: Verbreding en verdieping

Hierover kunnen we kort zijn. Om de concepten ‘risicogestuurd werken’ en ‘risicoleiderschap’ uit te werken is geput uit een diversiteit aan andere vakgebieden. Naast innovatiekunde, veranderkunde en organisatiekunde zijn dit bijvoorbeeld neuropsychologie, sociologie, filosofie en bestuurskunde.

Kenmerk 6: Aanvullend alternatief

Risicogestuurd werken en risicoleiderschap zijn aanvullende alternatieven voor conventioneel risicomanagement, risicomanagers en ‘gewone’ leiders. Risicogestuurd werken maakt gebruik van dezelfde algemene risicostappen als de gangbare risicoraamwerken. Wel zijn er twintig accentverschillen, die risicogestuurd werken onderscheiden van de conventionele aanpak.

Risicoleiderschap is bedoeld als aanvullende leiderschapsvorm op ‘gewoon’ goed leiderschap. Hoewel ik in het boek Risicoleiderschap het einde van de conventionele risicomanager aankondig, dit is natuurlijk niet bedoeld als het einde van die persoon. Herboren als risicoleiders kunnen voorheen conventionele risicomanagers waardevolle rollen vervullen. Hiervoor is voor elk accentverschil een vaardigheid met aandachtpunten ontwikkeld, waarmee elke risicoleider risicosturing in de praktijk kan brengen.

Voor wie is risicogestuurd werken met risicoleiderschap verrassend, interessant, waardevol, noodzakelijk en vooral ook spannend én leuk? Voor iedereen, die in of voor een organisatie werkt, in wat voor sector dan ook. Het recente COSO Enterprise Risk Management raamwerk pleit voor ‘iedereen risicomanager’. Ik ga een forse stap verder: iedereen risicoleider!

Dr. Martin van Staveren staat voor anders omgaan met risico’s. Hij adviseert organisaties over realistisch en vernieuwend risicomanagement. Ook is hij kerndocent aan de Executive Masteropleiding Risicomanagement, Universiteit Twente. Hij is auteur van het boek Risicogestuurd werken in de praktijk en zijn nieuwste boek is Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden. Dit boek bevat twintig specifieke vaardigheden met elk vijf aandachtspunten voor het ontwikkelen van je risicoleiderschap.