Hoe zorg je voor betekenisvol onderwijs in tekstbegrip?

Tekstbegrip is meer dan begrijpend lezen: het draait om het diep begrijpen van teksten in alle vormen; geschreven, gesproken en visueel, en om het verbinden van taalvaardigheden met betekenisvolle inhouden. Volgens taalexperts Harald Weessies en Tjalling Brouwer is het meer dan signaalwoorden vinden. “We willen kinderen laten nadenken over wat ze lezen, horen en zien. Dáár gaat het om”.

Tekstbegrip is breder dan lezen

“Wat wij tekst noemen, is breder dan veel mensen denken”, begint Harald. “Een tekst kun je lezen, maar ook beluisteren of bekijken. Denk aan een podcast, een stripverhaal zonder tekstballonnen of een prentenboek. Al die vormen vragen om begrijpend vermogen”. Daarom spreken Harald en Tjalling liever van tekstbegrip dan van begrijpend lezen. “Het gaat om het begrijpen van inhoud, structuur en bedoeling”, zegt Brouwer. “En dat vraagt dezelfde denkvaardigheden, of je nu luistert naar een verhaal of een infographic bestudeert”.

Samenhang tussen de taaldomeinen

Tekstbegrip staat niet op zichzelf. “Het is geen los vak”, benadrukt Harald. “Het hangt samen met wereldoriëntatie, spreekvaardigheid, schrijfvaardigheid, met alles eigenlijk. En dat is precies wat de nieuwe kerndoelen ook vragen: geïntegreerd taalonderwijs”. Dat betekent dat teksten niet als opvulling moeten dienen, maar een centrale rol krijgen in thematisch onderwijs. “Laat kinderen bijvoorbeeld een betoog lezen over klimaatverandering en daarna zelf een betoog schrijven of een presentatie geven. Zo wordt taal functioneel én betekenisvol”.

Zinvolle teksten

Toch ziet de praktijk er vaak anders uit. “Leerlingen krijgen teksten voorgelegd waarin ze signaalwoorden moeten onderstrepen, vragen beantwoorden en vinkjes zetten”, zegt Tjalling. “Dat is het oude begrijpend lezen, maar wat leer je dan werkelijk over de tekst?”. Volgens Harald raken kinderen hierdoor gedemotiveerd. “Het vak begrijpend lezen is vaak het minst geliefde vak, dat komt omdat het zinloos voelt. Je moet iets doen met een tekst, zonder dat het ergens over gaat”.

Leesplezier begint met rijke teksten

Motivatie is een van de belangrijkste factoren om vaardigheden te verbeteren. “Motivatie komt als kinderen het idee hebben dat een tekst ergens over gaat”, aldus Tjalling. “Wij pleiten daarom voor rijke teksten”. Maar wat zijn dat eigenlijk? “Er is veel verwarring over”, zegt Harald. “Leerkrachten vragen ons vaak: Is dit wel een rijke tekst? En: Waar vind ik die dan?”. Het antwoord? “Rijkdom zit niet in moeilijkheid, maar in potentie”, aldus Tjalling. “Een rijke tekst is een tekst die uitnodigt tot denken, praten en schrijven. Dat kan een literair verhaal zijn, maar ook een goed sportverslag of een betoog. Als de inhoud kinderen aan het denken zet, is het kansrijk”.

Authentieke teksten

Een belangrijk criterium is dat de tekst ‘echt’ is. “We willen af van de knutselteksten die speciaal voor werkboekjes zijn geschreven”, zegt Harald. “Daar zit geen auteur achter met een bedoeling. Ze zijn vaak vereenvoudigd tot het punt dat ze betekenis verliezen”. Tjalling vult aan: “We pleiten voor authentieke teksten, geschreven door echte auteurs, met echte illustratoren. En die tekst moet in context worden geplaatst: wie heeft dit geschreven? In welk boek staat het? Waarom is dit de moeite waard?”. Kinderen leren daarmee dat teksten niet uit de lucht vallen. “En ze herkennen patronen. Dat die schrijver vaker over een bepaald thema schrijft. Of dat een illustrator een herkenbare stijl heeft”, zegt Tjalling.

Analyseer teksten

Een effectieve les begint met een echte tekst. “Wat maakt deze tekst bijzonder?”, vraagt Harald. “Is het perspectief opvallend? Zit er een spanningsboog in? Vertelt de tekst iets wat je niet had verwacht?”. Tjalling: “Daarom laten we leerkrachten ook altijd zelf teksten analyseren. Ze moeten gevoel krijgen bij wat een tekst biedt, en hoe ze daar les van kunnen maken”. En, heel praktisch: lees die tekst eerst voor. “Voorlezen moet standaard worden”, stelt Tjalling. “Kinderen struikelen vaak over leesmoeilijkheden. Als ze de tekst niet goed kunnen verklanken, begrijpen ze hem ook niet. Betekenis haal je vooral uit wat je hoort”.

Het belang van tekstgerichte interactie

Praten over teksten is essentieel, maar alleen als het doelgericht is. “Niet: ‘praat maar even in tweetallen’, maar: ‘Wat zegt dit stukje over het karakter van de hoofdpersoon?’”, zegt Harald. “En dan vraag je als leerkracht: ‘Waar zie je dat in de tekst?’ Dat is regisseurschap”. Die aanpak vraagt om didactische vaardigheden. “Je moet reageren op wat kinderen zeggen, haakjes benutten en doorvragen”, aldus Tjalling. “En niet vastklampen aan het antwoordboekje”.

Geen niveauverlaging, wél scaffolding

Leerkrachten vrezen vaak dat rijke teksten ‘te moeilijk’ zijn voor hun klas. “We horen vaak: ‘Dat kunnen onze kinderen niet’”, vertelt Harald. “Maar na twee jaar werken met rijke teksten zegt niemand dat meer. Integendeel, ze zijn verbaasd over wat kinderen wél kunnen”. De sleutel ligt in scaffolding: het bouwen van een didactisch steigertje. “Je verlaagt het niveau niet, je verhoogt de ondersteuning”, zegt Tjalling. “Je activeert voorkennis, bereidt het lezen voor, stelt gerichte vragen. En dan zie je het gebeuren: kinderen komen tot diep begrip”.

Samen tekstbegrip vormgeven

Volgens Tjalling hoef je het niet alleen te doen. “Sterker nog, het is beter als je het samen doet. Ga met collega’s om tafel. Bespreek teksten, bereid lessen samen voor. Dan zie je ook dingen die je zelf misschien had gemist”. Harald vult aan: “Je hoeft niet alles zelf te bedenken, maar je moet wel regisseur zijn van je eigen taalonderwijs. En dat lukt alleen als je snapt waar je op moet letten”.

Vernieuw jouw taalonderwijs

Voor leerkrachten, taalcoördinatoren en intern begeleiders die hun taalonderwijs willen vernieuwen, is er de opleiding Specialist Tekstbegrip van SBO. In drie intensieve dagen leren deelnemers hoe ze betekenisvol, vakoverstijgend tekstonderwijs vormgeven – met rijke teksten, doelgerichte interactie en een regisserende rol voor de leerkracht.  “We dagen je uit om kritisch te denken, te proberen en te reflecteren. En vooral: om weer plezier te krijgen in goed taalonderwijs”, sluit Tjalling af. Wil je meer weten over het programma? Vraag dan de brochure aan. De opleiding is ook volledig op maat te volgen met jouw team, kies dan voor een Incompany-traject.