Burgemeester in gevaar

Brabant en Limburg worstelen met hennepteelt en xtc-labs. Urk met cocaïnesmokkel. Motorbendes proberen in het hele land voet aan de grond te krijgen. Noodgedwongen strijden gemeentebesturen tegen zware criminaliteit. Maar dat heeft een prijs, zegt Jan Brouwer, hoogleraar Algemene rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, directeur van het Centrum voor Openbare Orde en Veiligheid en spreker op het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit. “Het is in Nederland niet langer ondenkbaar dat een burgemeester wordt geliquideerd.”

Slepend conflict

In de nacht van 27 op 28 juni 2017 ging de auto van wethouder Patrick Leunissen in vlammen op. De Mini stond zoals altijd op de oprit van zijn huis in het Limburgse Voerendaal. Het scheelde maar een haar of ook zijn woning was in de as gelegd. En dat terwijl de wethouder er gewoon met zijn gezin de nacht doorbracht. Onderzoek wees uit: de brand was aangestoken, vermoedelijk door woonwagenbewoners met wie de gemeente een jaren slepend conflict heeft.

Aanslag met brandende auto

Het is niet het enige incident. In 2012 werd het gemeentehuis in Waalre bij Eindhoven verwoest na een aanslag met een brandende auto. In 2015 ging de wagen van de toenmalige Haarlemse burgemeester Bernt Schneiders in vlammen op, volgens het Openbaar Ministerie in opdracht van een Hells Angel. In het Brabantse Sint Willebrord brandden drie auto’s uit: twee van een toezichthouder van de gemeente, een van de burgemeester.

Etikettenzwendel

Burgemeesters, wethouders en ambtenaren betalen een steeds hogere prijs voor hun strijd tegen ’criminele ondermijning’, waarschuwt Jan Brouwer. “Ondermijning is een modewoord”, zegt hij. “Het is een term die is bedacht om een ander orgaan dan het Openbaar Ministerie te belasten met de bestrijding van strafbare feiten. Dat is de truc. Het is etikettenzwendel. Neem de georganiseerde misdaad. Iedereen vindt dat gemeentebestuurders zich daarmee niet hoeven bezig te houden. Maar noemen we het ondermijning, dan zeggen gemeenten: hup, we gaan erop af.”

Takenpakket burgemeester

Jan Brouwer constateert dat het takenpakket van de burgemeester de laatste jaren een metamorfose heeft ondergaan. “De burgervader van weleer is veranderd in een moderne crimefighter. Onder de noemer van ondermijning houden burgemeesters en zijn ambtenaren zich tegenwoordig bezig met witwassen, fraude, zware mishandeling en drugshandel. Ze sluiten coffeeshops en clubhuizen van motorbendes. Ze ontruimen hennepplantages en woonwagenkampen. En het Openbaar Ministerie vindt het prima, want het werkt!”

Keerzijde aanpak

Maar de voortvarende aanpak van ondermijning heeft een keerzijde. Het Groningse onderzoeksbureau Pro Facto verzamelde alarmerende cijfers. Bijna een kwart van de Nederlandse burgemeesters heeft te maken met bedreigingen. Na de burgemeester worden vooral ambtenaren bedreigd (12%). Jan Brouwer: “Dat is een nog tamelijk nieuw maatschappelijk verschijnsel. De oorzaken zijn niet onderzocht, maar als een organisatie zich steeds nadrukkelijker bezighoudt met criminaliteit, ligt het voor de hand dat je hiermee te maken krijgt.”

Lichtvaardig

Er is geen enkele reden om daar lichtvaardig over te doen, zegt Jan Brouwer. “De gemeenten houden zich steeds meer met ondermijning bezig, maar dat betekent nogal wat voor die organisaties. Dat is echt anders dan voor het OM, dat betrekkelijk anoniem opereert. Burgemeesters, wethouders en ambtenaren zijn heel zichtbaar. Criminelen vinden gemakkelijk uit waar ze wonen.” Een burgemeester of ambtenaar die wordt geliquideerd? “Dat is in Nederland niet langer ondenkbaar. Ze worden niet voor niks steeds vaker beveiligd.”

Zwichten voor druk

De vraag is of gemeentelijke functionarissen zwichten voor de druk van criminelen. Jan Brouwer: “Mijn grote angst is dat informatie over lopende strafrechtelijke onderzoeken weglekt. De vermenging van de onder- en de bovenwereld is er wel degelijk. Maar die zit op een heel ander niveau dan sommige mensen denken. Die denken dat het via raadsleden gaat. Maar het echte gevaar zit binnen de bestuursdiensten.”

Vertrouwelijke informatie delen

OM en politie delen vertrouwelijke informatie met burgemeesters in het ’driehoeksoverleg’. Daarbij schuiven ook ambtenaren aan. “Dat is echt problematisch, want die ambtenaren zijn niet gescreend”, waarschuwt Jan Brouwer. “Niemand weet of de burgemeester zijn ambtenaren wel kan vertrouwen. Informatie kan heel gemakkelijk weglekken. Bij de politie en het OM zijn ze daar heel alert op. Medewerkers van een ministerie die ook maar eventjes een functie hebben boven het maaiveld krijgen direct een AIVD-onderzoek. Maar een gemeentelijke organisatie is daar helemaal niet op ingericht.”

Gouden tip

Jan Brouwer geeft een voorbeeld van een motorclub zonder clubhuis. “Vaak vergaderen die dan in een café. Het OM zal dan aan de burgemeester vragen of dat café niet gesloten kan worden. De gemeente gaat dan kijken of het café bestuursrechtelijk kan worden aangepakt. Worden er drugs verhandeld? Houdt de caféhouder zich wel aan de sluitingstijden? Is er overlast voor omwonenden? Een tip aan de uitbater dat hij in de gaten wordt gehouden, is goud waard.”

Glibberig

Er kleeft nog een gevaar aan het uitdijende takenpakket van gemeenten, zegt Jan Brouwer. De meeste medewerkers van de burgemeester zijn niet opgeleid om zich met criminaliteit bezig te houden. Juridisch is het terrein glibberig, waarschuwt hij. “Gemeentebesturen denken dat de inzet van een 15-jarige pseudokoper in coffeeshops of infiltratie in een motorcycle gang volkomen legitieme middelen zijn. Maar juridisch kan het niet door de beugel. Uitlokking en infiltratie is sinds de IRT-affaire in het strafrecht met allerlei waarborgen omgeven. In het bestuursrecht niet. Dat is braakliggend terrein.”

Exceptionele maatregelen

Het is niet dat Jan Brouwer geen begrip heeft voor gemeentebestuurders, integendeel. “Barre tijden vragen om exceptionele maatregelen. En het werkt. Burgemeesters vechten voor de goede zaak, zeggen ze. En wie kan daarop tegen zijn? Maar ze moeten wel oppassen dat ze zich niet te veel voor het karretje van het OM laten spannen. Dat dit orgaan handen tekortkomt is geen argument zolang we de aanpak van ondermijning niet beter hebben geregeld in de wet.”

Meer weten?

• Op het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit hoort u hoe u ondermijning veroorzaakt door criminele netwerken in uw gemeente voorkomt.
• Op de cursus Bestuurlijke aanpak van ondermijning leert u hoe u voorkomt dat criminele organisaties zich vestigen in uw gemeente.
• Op de opleiding bibob coördinator leert u hoe u de wet Bibob toepast in uw gemeente.
• Op de cursus Bestuursrechtelijk handhaven leert u hoe u misstanden in uw gemeente voorkomt dan wel bestrijdt.
• Op de cursus Aanpak financieel-economische criminaliteit leert u hoe u financiële fraude waar mogelijk voorkomt en waar nodig bestrijdt.
• Op de cursus Informatie uitwisseling in de veiligheidsketen leert u hoe u informatie verzamelt, analyseert en uitwisselt in samenwerking met uw veiligheidspartners.
• Op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein leert u hoe u komt tot een integriteitsbeleid voor uw organisatie.
• Op de cursus Waarheidsvinding leert u hoe u door de waarheid te achterhalen een einde kan maken aan een ongewenste situatie.