Driehoek is boegbeeld bij terreur

Juist lokale bestuurders kunnen leren van de recente aanslagen in Europa, betoogt Menno van Duin. ‘Veerkracht van de bevolking én de autoriteiten is essentieel bij aanslagen. Natuurlijk maakt een aanslag enorme indruk en zal er eerst angst zijn. Tegelijk moeten we verder en weten wij uit eerdere voorbeelden dat de samenleving dergelijke aanslagen overleeft. Onze handreiking voor de bestuurlijke aanpak van aanslagen gaat niet zozeer over voorkomen van aanslagen, maar over wat we mogen en kunnen verwachten van autoriteiten áls zich een aanslag voordoet.’

Menno van Duin, lector Crisisbeheersing bij het Instituut Fysieke Veiligheid, auteur van de handreiking ‘Veerkrachtig omgaan met aanslagen en een advies voor bestuurders’, spreker op het congres Radicalisering & Terrorisme en docent op de cursus Omgang met maatschappelijke onrust.

Heeft Nederland met de MH17 eigenlijk niet al een terroristische aanslag gehad?

‘En met Theo van Gogh, Pim Fortuyn en de aanslag in Apeldoorn op het Koninklijk Huis. De reactie van samenleving en autoriteiten op MH17 was redelijk adequaat. Het is begrijpelijk, maar ook lastig: we moeten de schuldigen nog voor het gerecht krijgen en dat gaat langzaam. De reactie was veerkrachtig en communicatief sterk, met Rutte voorop. Velen noemen het een ramp, maar ik ben het met u eens dat het absoluut een aanslag was.’

Eerst zat ik meteen voor de televisie na een aanslag. Nu neem ik ze bijna voor kennisgeving aan.

‘Klopt, dat is het dubbele erin. Er is sprake van enige gewenning. Iedere volgende aanslag krijgt minder aandacht, behalve als die spectaculairder is. Nice met een vrachtauto was apart, maar Berlijn daarom al weer minder. Manchester kreeg juist zoveel aandacht vanwege al die jongeren. Bij journalisten bestaat dat versterkende effect ook. Hoe minder aandacht voor een aanslag, des te minder effect.’

Maatschappelijke effecten van aanslagen komen voort uit hoe mensen een aanslag verwerken. Jullie beschrijven in de handreiking ‘zeven plagen van terrorisme’ in welbevinden, mobiliteit, sociaal klimaat, economie, criminaliteit, verhouding burger-bestuur en veiligheidsbeleid en vrijheden. Worden de effecten daarop dan óók minder sterk?

‘Eén aanslag in Amsterdam heeft waarschijnlijk minder effect op het toerisme. Eenmaligheid wordt ervaren als pech, een los incident. In Egypte en Turkije zijn regelmatig aanslagen en dat heeft wel effect op het toerisme en de economie. In een permanente staat van oorlog, zoals vroeger in Noord-Ierland of bij de intifada, worden coping-mechanismen negatief: men sluit zich af, segregeert. Dan verdwijnt de veerkracht uit de samenleving. Toch mijden minder toeristen Parijs dan Turkije.’

Wat kunnen lokale bestuurders leren van aanslagen?

‘Grote steden denken veel na over aanslagen, andere gemeenten veel minder. De kans op een aanslag is groter in de G4, maar dat is geen wet van Meden en Perzen. Veel gemeenten hebben zich nog niet zo in het vraagstuk verdiept. Lokale bestuurders hebben een matig ontwikkeld beeld van de rolverdeling, zoals de verhouding tussen gemeente en rijk. De bestrijding van de gevolgen is vooral de verantwoordelijkheid van de driehoek. Hun rol is groter dan zij soms denken. Mede daarom hebben wij de publicatie aan alle Nederlandse burgemeesters gestuurd. Hun reactie, het beeld dat men uitstraalt, heeft effect op hoe mensen met een aanslag omgaan. Londen liet duidelijk zien: wij laten ons niet kennen! De burgemeester is boegbeeld van de samenleving. Zijn of haar houding en voorbeeldgedrag is belangrijk: het is weer veilig, de metro rijdt weer.’

Hoeveel bevoegdheden hebben burgemeesters eigenlijk? Tijdens dat incident met die Turkse minister zat de Rotterdamse burgemeester Aboutaleb er meer bovenop dan premier Rutte.

‘Die bevoegdheden verdwijnen niet. Tenzij er zo veel nationaal belang is dat een minister het lokaal bestuur overrulet. Maar die zal buitengewoon terughoudend zijn, want de politie staat onder gezag van de burgemeester. De lokale driehoek functioneert en moet het met elkaar doen. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid wil niet leidend zijn, maar zal de driehoek en burgemeesters adviseren. Het is goed voor het vertrouwen van mensen dat lokaal bekende mensen het heft in handen nemen. De burgemeester van Manchester benadrukte, volgens ons boekje, vooral de veerkracht van de stad. Nederlandse burgemeesters zouden het scenario “Manchester” eens moeten doornemen. Wat ga je zeggen? Welke boodschap geef je? Met wie zit je aan tafel? Dat hebben ze nog niet zo vaak gedaan.’

Een bestuurlijke reactie op aanslagen kan zijn dat vrijheden en democratie worden ingeperkt. U noemt dat ‘securitisering’. Is dat niet wat terroristen juist willen?

‘Je moet terughoudendheid betrachten in het afkondigen van steeds weer nieuwe veiligheidsmaatregelen. Daar help je de samenleving niet verder mee. Natuurlijk moet je proberen aanslagen te verhinderen, maar je moet zeker ook veerkrachtig reageren en accepteren dat er iets mis kan gaan. Frankrijk kende erg lang de noodtoestand. Ik heb geen zicht op hoeveel aanslagen daardoor zijn voorkomen. Ik weet wel dat de wijze waarop vooraf met minderheden is omgegaan, bijvoorbeeld in de banlieues, niet heeft bijgedragen aan een goede relatie met hen. Volledige uitsluiting speelde een rol bij die aanslagen.’

Welke Nederlandse burgemeester handelde uitstekend na een aanslag?

‘De boel bij elkaar houden, dat vond ik een mooie vorm van reageren na de aanslag op Van Gogh. Het zoeken van balans. Ook de reactie van Aboutaleb na “Je suis Charlie” had een functie. Maar niet iedereen heeft hierbij hetzelfde beeld. De een vindt het geweldig, de ander heeft kritiek. Stevigheid is waardevol, maar kan tegen je werken als het ertoe leidt dat je groepen van je vervreemdt. Je krijgt blank Nederland achter je, anderen niet. Blijf kijken naar die verhouding. Het is evenwichtskunst. Te harde reacties roepen haat en verdeeldheid op. Meer verdeeldheid betekent voor terroristen een groter succes van de aanslag. Houd van tevoren relaties sterk. En soms moet je beide doen: een stevige reactie en relaties sterk houden. Het is constant zoeken naar de juiste balans.’

Meer weten?

• Op het congres Radicalisering en terrorisme leert u hoe u misstanden veroorzaakt door (ideologische) radicaliserende groeperingen voorkomt.
• Op de cursus Bestuurlijke aanpak van radicalisering en terrorisme leert u hoe u samen met uw zorg- en veiligheidspartners komt tot een pakket van maatregelen om radicalisering waar mogelijk te voorkomen en terrorisme waar nodig te bestrijden.
• Op de cursus Omgang met maatschappelijke onrust leert u hoe u maatschappelijke ontwrichting en spanningen in de samenleving voorkomt veroorzaakt door terroristische dreiging.
• Op de cursus Openbare Orde, Rampen en Noodbevoegdheden leert u wat de bevoegdheden en taken zijn van de burgemeester bij de openbare orde handhaving.
• Op de cursus Crisismanagement in de praktijk leert u hoe u zich voorbereidt op een mogelijke crisis of ramp die zich in uw gemeente kan voordoen.