Eén dag in de bajes: inzichten in de aanpak van ondermijning

Het was een prachtige nazomerdag, maar wij zaten binnen in ‘de Lik’ – een oude gevangenis in het centrum van Utrecht. Het deed me denken aan Alcatraz, dat ik altijd zag liggen tijdens het hardlopen toen ik nog in San Francisco woonde. Andere deelnemers hadden meer een associatie met de TV-serie ‘Prison Break’. Het was hoe dan ook een perfecte locatie voor het congres ‘Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit‘. Wij hebben daar onze casus van een datagedreven aanpak van ondermijning met de gemeente Zaanstad gepresenteerd. Maar er waren nog veel meer interessante presentaties.

Jurriaan Souer, initiatiefnemer van Shinto Labs, ontwikkelaar van data analyse oplossingen voor de overheid.

Ondermijning

Prinsjesdag is net achter de rug en daar werd opnieuw bevestigd dat er eenmalig 100 miljoen euro vrijkomt om de aanpak van ondermijnende criminaliteit te intensiveren. Structureel is daarnaast vanaf 2019 nog eens 10 miljoen euro extra beschikbaar. Het geld wordt vooral gebruikt om in alle regio’s ‘de integrale aanpak te verbeteren’. Een prachtige stap vooruit, maar ‘bij lang na niet genoeg’, aldus Emile Kolthoff, hoogleraar criminologie en lector Ondermijning aan Avans Hogescholen. Sterker nog, hij stelt ter discussie of we hiermee überhaupt in de buurt van criminele organisaties kunnen komen. Niet gek gegeven de recente inschatting van de omvang van alleen al de handel in synthetische drugs (19 miljard euro op jaarbasis) zoals recentelijk is gepubliceerd.

Het centrale thema van de dag is Ondermijning. Maar wat is dat nu precies? Met wie wij ook spreken, iedereen lijkt een eigen definitie te hanteren. Kolthoff gebruikt de definitie uit de parlementaire enquête Van Traa: ‘Ontwrichting van maatschappelijke structuren en fundamenten en aantasting van de rechtstaat als gevolg van georganiseerde criminaliteit, die als kenmerk heeft: de bereidheid tot het toepassen van geweld en het infecteren en compromitteren van legale elementen en structuren van onze maatschappij.’

Professor Jan Brouwer, hoogleraar Openbare Orde en Recht aan de Rijksuniversiteit Groningen, kan zich daar deels in vinden, maar neemt vooral een juridisch standpunt in en beschouwt de ondermijningsaanpak als een reactie op falend strafrecht. Ook hij noemt de Miljoenennota waarin ondermijning wordt getypeerd als ‘niet zichtbare criminaliteit’ – waar Brouwer het niet mee eens is. ‘Proberen je te onttrekken aan het zicht, is de core business van criminelen’. Hij gaat zelfs een stap verder. Data wijst bijvoorbeeld uit dat elke 20 minuten in Duitsland een lading gestolen wordt uit een vrachtwagen. De vraag is waarom dit niet onder ‘ondermijning’ valt?

Erkennen, experimenteren & samenwerken

Met enig pessimisme constateert Emile Kolthoff dat we een flinke achterstand hebben en de vraag is hoe we dit moeten aanpakken. Hij biedt echter ook aanknopingspunten voor verbetering, waarvan we er een paar hier noemen:

• In beginsel vooral erkenning op politiek-bestuurlijk en beleidsbepalend niveau. Als er geen politiek draagvlak en beleid is, kan ook niet verwacht worden dat de operationele organisatie hier prioriteit aan geeft.
• Investeren in en experimenteren met onorthodoxe maatregelen. Dat is iets waar wij uiteraard enthousiast op reageren, waarbij wij onze Design Sprint inzetten om gecontroleerde experimenten te faciliteren en onorthodoxe maatregelen te ontwerpen, gebruik makend van data, datascience en machine learning.
• Tot slot: beter samenwerken en onderling afstemmen. Dit laatste hebben wij ook ondervonden bij onze Design Sprint rondom ondermijning in de gemeente Zaanstad waarbij de stapeling van signalen inzichtelijk zijn en onderlinge communicatie en samenwerking ondersteund wordt. Soms kan het zo zijn dat iemand niet mag weten wat er precies speelt, maar dat er iets op een adres speelt kan zeer waardevol zijn bij het orchestreren van de aanpak.

Juridische kaders

Jan Brouwer constateert een verschuiving van de aandacht van het strafrecht naar het bestuursrecht. Het bestuursrecht biedt immers veel meer mogelijkheden om criminaliteit aan te pakken. Ter verduidelijking noemt Jan Brouwer een casus van een oud-studiegenoot, die maar liefst 540 onbetaalde parkeerbonnen had. Strafrechtelijk lastig aan te pakken in die tijd. Nu valt dit onder het bestuursrecht en zou een dergelijke situatie niet meer voorkomen.

Ter illustratie noemt hij ook onderzoek dat is gedaan naar de wetgeving in Nederland in vergelijking met andere landen met betrekking tot de aanpak van Outlaw Motor Gangs (OMG). Andere landen hebben aanzienlijk meer mogelijkheden en gaan soms heel ver – zo worden OMG-leden die in de gevangenis zitten in Australië verplicht om roze pakken te dragen.

Dat is volgens Jan Brouwer de kern van de huidige aanpak van ondermijning: via het bestuursrecht wordt de juridische slagkracht vergroot. Maar, zo waarschuwt Jan Brouwer, daar is het bestuursrecht niet voor bedoeld en zijn de bestuursdiensten (lees: gemeenten) niet voor geëquipeerd.

Intelligence & Informatievoorziening

Naast het vergroten van de (beleids)capaciteit bij gemeenten en het beter opleiden van ambtenaren is het verbeteren van de informatievoorziening, of informatiepositie, een van de sleutels voor gemeenten en burgemeesters. Een aantal burgemeesters heeft een concept ondermijningswet voorgesteld met daarin meer bevoegdheden voor het aanpakken van ondermijnende criminaliteit. ’Gemeentelijke diensten en bedrijven zijn verplicht ten behoeve van deze taak de noodzakelijk gegevens te verstrekken’. Burgemeesters moeten zo een betere ‘intelligence’ positie krijgen. Toegang tot data en slimme technologie helpen vervolgens om de intelligence positie ook daadwerkelijk te verbeteren. De druk om hierin te voorzien is enorm groot. Uiteindelijk is het een kwestie van lange adem, flink doorzetten en stevig investeren.

Schaduweconomie

Aan de hand van een casus wijst Désirée Schmalschläger, burgemeester van de gemeente Nuth, op de schaduweconomie. Maar ook op de complexiteit van het handelen en acteren op een draaideur crimineel. ‘We zullen hem binnenkort wel weer tegenkomen. Van pillen en prostitutie tot wapenhandel’.  Haar tip: neem een bedrijventerrein in je gemeente en ga er eens met een vlooienkam door – ga ieder bedrijf langs en licht ze allemaal door. Je zal verrast zijn wat je dan tegenkomt.

Maar flink doorzetten is lastig met het gebrek aan handen in bijvoorbeeld de gemeente Nuth met een halve halve FTE voor veiligheid en openbare orde. Op die manier blijft men containers met chemisch afval van synthetische drugsproductie aantreffen of wordt het gif zelfs met gierwagens over het land uitgestrooid.

Een ander voorbeeld dat telkens terugkwam: 10 kapperszaken in een kleine straat, waarvan een aantal zaken niet eens een stoel hadden staan. Lijkt sterk op de nagelstudio’s en glazenwassers die we in andere gemeentes horen: uit de data blijkt dat er verhoudingsgewijs veel meer bedrijven in een branche zitten dan de locatie rechtvaardigt. Dit heeft alle schijn van een vorm van ondermijning.

Ik moest direct denken aan onze Milieu Navigator die we ontwikkeld hebben voor de gemeente Eindhoven om op basis van slim combineren van data de bedrijven met het hoogste risico inzichtelijk maken en zo gerichter controles kunnen doen.

Levensbedreigende situaties

Fons Jacobs  – oud burgemeester Helmond – vertelde een schrijnend verhaal over een levensbedreigende situatie en hoe hij daar mee om moest gaan. Met humor en spot vertelde hij over de situatie en wat hij er van geleerd heeft. Voornaamste lessen: beter voorbereiding, nooit meer onderduiken, zelf betrokken blijven en zoveel mogelijk zelf regie houden.

Datagedreven aanpak ondermijning in Zaanstad

Zelf heb ik met Johan Cnossen van de gemeente Zaanstad een presentatie gehouden over het prototype dat we ontwikkeld hebben voor een datagedreven aanpak ondermijning. In een bomvolle zaal hebben we stilgestaan bij de ondermijningsproblematiek in Zaanstad, hun ambitie met betrekking tot datagedreven werken en de Design Sprint die we gezamenlijk gedaan hebben.

Positieve reacties, veel vragen en uiteraard gezonde kritische kanttekeningen hoe we omgaan met privacy aspecten (antwoord: privacy by design!).

Conclusies

Een zeer geslaagd congres op een prachtige herfstdag en een briljante locatie. Mijn samenvatting van de dag in 3 punten:

• Ondermijning is een onderwerp dat leeft en verschuift van bewustwording naar aanpak!
  • Grootste wens: gezamenlijk en integrale aanpak tussen partijen
  • Grootste zorg: is iedereen wel wie die zegt dat hij is?
• Datagedreven initiatieven ter ondersteuning van de aanpak staan nog in de kinderschoenen, maar de verwachtingen zijn hoog.
  • Grootste wens: optimale intelligence – alle relevante informatie inzichtelijk. Signaleringsfunctie.
  • Grootste zorg: privacy aspecten, beschikbaarheid (en onderhoudbaarheid) van data
• Iedereen zoekt naar nieuwe manieren en handvatten om ondermijning aan te pakken.
  • Grootste wens: meer geld en ruimte voor experimenten, nieuwe manieren voor aanpak en een echt verschil maken.
  • Grootste zorg: niet kunnen bijhouden van georganiseerde criminaliteit door juridische kaders.

En, als er iets is waar iedereen het over eens is: die 100 miljoen is slechts een druppel op de gloeiende plaat.

Meer weten?

• Op het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit hoort u hoe u ondermijning veroorzaakt door criminele netwerken in uw gemeente voorkomt.
• Op de cursus Bestuurlijke aanpak van ondermijning leert u hoe u voorkomt dat criminele organisaties zich vestigen in uw gemeente.
• Op de opleiding Inzicht in de Criminologie leert u wat de verschijningsvormen, oorzaken en gevolgen zijn van criminaliteit en hoe u deze waar mogelijk voorkomt en waar nodig aanpakt.
• Op de opleiding bibob coördinator leert u hoe u de wet Bibob toepast in uw gemeente.
• Op de cursus Bestuursrechtelijk handhaven leert u hoe u misstanden in uw gemeente voorkomt dan wel bestrijdt.
• Op de cursus Wet- en regelgeving in Openbare Orde en Veiligheid leert u van experts wat de (nieuwe) wetten op openbare orde en veiligheid betekenen voor uw uitvoeringspraktijk.
• Op de cursus Informatie uitwisseling in de veiligheidsketen leert u hoe u informatie verzamelt, analyseert en uitwisselt in samenwerking met uw veiligheidspartners.
• Op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein leert u hoe u komt tot een integriteitsbeleid voor uw organisatie.
• Op de cursus Waarheidsvinding leert u hoe u door de waarheid te achterhalen een einde kan maken aan een ongewenste situatie.