Sturen op bewust en onbewust veilig gedrag

Gerd-Jan Frijters, oprichter en eigenaar van D&F Group BV en docent op de opleiding Safety Manager.

Wat is nu het verschil tussen bewust en onbewust veiligheidsgedrag?

Een belangrijke misvatting over gedrag (ook veiligheidsgedrag dus) is dat we er controle over hebben. Dat we er bewust voor kiezen. Helaas klopt dat maar voor een heel klein deel omdat ons dagelijkse gedrag grotendeels onbewust door ons brein wordt aangestuurd. Meer dan 95% van ons gedrag is onbewust volgens de deskundigen en volgens sommigen zelfs meer dan 99,9%. En dat terwijl we de illusie hebben dat we wel degelijk de controle hebben.

Doe de volgende oefening maar eens. Vraag iemand om je tijdens de oefening te observeren. Sta op uit je stoel en loop 3 meter maar kondig vooraf iedere beweging, iedere handeling aan. Lukt dat? Nu heb je ervaren hoe gedrag werkt. Je neemt je bewust voor iedere handeling vooraf aan te kondigen maar vervolgens verloopt het opstaan uit de stoel en het lopen min of meer automatisch. Je lichaam doet en zegt van alles zonder dit aan te kondigen. Je bewuste brein moet echt moeite doen om je lichaam bij te houden. Dat lukt gewoon niet.

Automatische gedragsprocessen

Hoe komt dit nu? Ons brein is lui en streeft naar een minimaal energieverbruik. Ons brein leunt daarom zwaar op onbewuste en automatische processen in de oudere delen van onze hersenen (o.a. het reptielenbrein). Want die verbruiken minder energie omdat je dan niet hoeft na te denken. Nadenken kost energie. Automatische gedragsprocessen hebben een groot voordeel want stel je voor dat je over ieder handeling, iedere stap, iedere beweging, iedere oogbeweging, ieder gesproken woord na zou moeten denken. Je zou geen millimeter meer vooruit komen. Dit is de reden dat je kunt autorijden (automatisch onbewust) en tegelijk aan iets anders kunt denken (bewust).Bewust proactief nadenken, bijvoorbeeld een Laatste Minuut Risico Analyse (LMRA) doen, vereist inspanning van onze cortex en dat doet ons brein liever niet.

Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman (ons feilbare denken; 2011) noemt de oude hersendelen ‘systeem 1’. Logisch nadenken doen we met het jongere deel van de hersenen oftewel systeem 2 (cortex). In systeem 2 zetelt ook ons bewustzijn. Helaas loopt systeem 2 een paar 100 miljoen jaar achter in de evolutie. Systeem 1 zoekt continu naar bekende patronen, korte termijn voordeeltjes en sluiproutes en stuurt op basis daarvan ons gedrag (even snel dit doen, even dit oplossen et cetera). Systeem 1 is liever lui dan moe.

Systeem 1 streeft naar, zo noemt Kahneman dat, cognitief gemak. Op zich is dat perfect voor routine handelingen alleen het gaat mis als er iets onverwachts gebeurt of als je even bent afgeleid. Probeer je brood eens te smeren en tegelijk aan je dag planning te denken. Veel kans dat je in je vingers snijdt. Of probeer eens auto te rijden en tegelijkertijd een lastig telefoongesprek te voeren. Je let compleet niet meer op de weg……

Ons bewustzijn is gezeteld in systeem 2, in de cortex en daar zit het probleem. Want om bewust proactief te kunnen nadenken hebben we de cortex nodig (systeem 2) en die is helaas nog niet zo goed ontwikkeld als systeem 1. Daarom is gedrag zo lastig te veranderen. Systeem 1 heeft al een onveilige handeling in gang gezet en systeem 2 komt hier te laat achter om nog in te kunnen grijpen. Dit is de tragiek achter de meeste ongevallen. 

Tot slot

Een en ander betekent dat mensen zich niet bewust zijn van het merendeel van hun eigen gedrag. Het lijkt vanzelf te gaan en ons bewustzijn hobbelt erachter aan. We willen wel graag geloven dat ons gedrag gebaseerd is op bewuste keuzes en rationele motieven. Helaas, niets is minder waar. Dit is een belangrijk argument om mensen bewust te maken van hun eigen gedrag en de componenten die gedrag bepalen. Een veiligheidscultuur bestaat bij de gratie van gedrag van de mensen in die organisatie. Zonder mensen geen cultuur.