Terugblik congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit

Op 18 september 2019 vond de vierde editie van het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit plaats in de LocHall in Tilburg, die werd geleid door dagvoorzitter Xander Beenhakkers, hoofd toezicht en handhaving bij de gemeente Almere. RONT Management Consultants was ook aanwezig op het congres om opgedane kennis en ervaringen uit te wisselen met ervaringsdeskundigen en experts werkzaam bij de overheid, wetenschap en het bedrijfsleven over de aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit.

Frank van Summeren, adviseur veiligheid bij RONT Management Consultants en spreker op het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit.

Voedingsbodem van georganiseerde criminaliteit

Het congres werd geopend door Theo Weterings, burgemeester van de gemeente Tilburg, voorzitter van de commissie bestuur en veiligheid bij de VNG en co voorzitter van de Taskforce Brabant Zeeland. Theo Weterings stond in zijn plenaire opening stil bij het belang van de aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit. Hij wees hierbij op de recente liquidatie van een advocaat van een kroongetuige rond een proces van justitie in het kader van de aanpak van georganiseerde criminaliteit. Theo Weterings riep in zijn lezing op om aandacht te besteden aan de voedingsbodem voor georganiseerde criminaliteit. Zijn boodschap is om aanwezig te zijn in buurten en wijken met behulp van scholen en woningcorporaties om erbij te zijn voordat het te laat is. Op deze manier kunnen dominante sociale structuren worden doorbroken en de instroom van jongeren in het criminele circuit worden voorkomen. Dit betekent ook nadenken over de samenstelling van buurten en wijken en voorkomen dat criminele netwerken daar de dienst uit maken en bewoners laten meeprofiteren van hun criminele activiteiten.

Bestuurlijke preventieve aanpak van Ondermijning en georganiseerde criminaliteit

Ondermijning tast de democratische rechtstaat aan, dat raakt ons allemaal. Chris Kuijpers, directeur-generaal Bestuur Ruimte en Wonen van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, ging in zijn plenaire lezing in op hoe met behulp van interbestuurlijke samenwerking de weerbaarheid kan worden vergroot, hoe misbruik van overheidsvoorzieningen voor investeringen van crimineel vermogen en het ontplooien van criminele activiteiten kan worden voorkomen en welke barrières kunnen worden opgeworpen om het criminele vestigingsklimaat te verslechteren. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties is verantwoordelijk voor een goed verloop van verkiezingen en heeft als taak om inmenging van criminelen in de Nederlandse politiek te voorkomen. Dit betekent investeren in een weerbaar bestuur. Politieke ambtsdragers moeten van onbesproken gedrag zijn en vrij van verdenkingen. Tegelijkertijd moeten politieke ambtsdragers ook worden beschermd tegen intimidatie, agressie en geweld afkomstig van criminele netwerken om de democratische rechtstaat te ondermijnen.

De City Deal Zicht op Ondermijning is een samenwerking tussen de gemeenten Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Tilburg en Utrecht, het Centraal Bureau voor de Statistiek, de Nationale Politie, het Openbaar Ministerie, de Belastingdienst en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Justitie en Veiligheid en Financiën. Het komt voort uit het interbestuurlijke programma Agenda Stad en uit het Programma Bestuur en Veiligheid van BZK dat zich onder andere richt op versterking van de positie van het lokaal bestuur bij de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Steden, Rijksoverheid, de Europese Commissie, maatschappelijke partners en het bedrijfsleven werken hiermee samen aan het versterken van groei, leefbaarheid en innovatie in het Nederlandse en Europese stedennetwerk.

De integrale aanpak van georganiseerde, ondermijnende criminaliteit waarbij opsporingsdiensten met het lokaal bestuur gezamenlijk optrekken als één overheid wordt elk jaar intensiever. Met de City Deal Zicht op Ondermijning willen de samenwerkende overheden onderliggende patronen van ondermijnende criminaliteit beter zichtbaar maken aan de hand van verschillende informatiebronnen in combinatie met nieuwe data-analysemethoden. Het gaat dus niet om het opsporen van individuele gevallen, maar het leggen van verbanden. Aan de basis hiervan ligt informatie die al aanwezig is bij het CBS, die vervolgens verrijkt wordt met aanvullende data van overheden en andere betrokken partijen. Dit gebeurt binnen de wettelijke kaders voor privacybescherming. In de eerdergenoemde vijf gemeenten zijn projecten opgestart die aansluiten bij lokale of regionale problematiek. De gekozen thema’s zijn ‘drugscriminaliteit’, ‘integriteit financiële stromen en vastgoedfraude’. De uitkomsten van de data-analyses uit de verschillende projecten zullen worden gebruikt om te komen tot effectievere (preventie)strategieën en om de aanpak beter te kunnen toespitsen op kwetsbare maatschappelijke sectoren of beleidsterreinen. De uitkomsten van de data analyses worden vertaald naar een leefbaarheid barometer die door gemeenten kan worden gebruikt bij een gebiedsgerichte aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit. Op wijkniveau kan worden bezien waar eventuele risico’s zich voordoen, zodat hier preventief op kan worden geanticipeerd.

Aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit

Cyrille Fijnaut, criminoloog en hoogleraar rechtsvergelijking aan de Universiteit van Tilburg, ging in zijn plenaire lezing in op de aanpak van drugscriminaliteit. In het verleden ging het met name om de import van drugs uit het buitenland naar Nederland en de distributie naar omliggende landen. In het heden is Nederland ook een belangrijk productieland van drugs geworden. Hierdoor is de impact van de georganiseerde criminaliteit veel groter geworden. Het gehele productieproces en de distributie hiervan dat zich afspeelt in de onderwereld is verweven geraakt met de bovenwereld. Cyrille Fijnaut pleit in zijn plenaire lezing voor een meervoudige aanpak van de ondermijning en georganiseerde criminaliteit. Enerzijds het sluiten van locaties waar drugs wordt geproduceerd en anderzijds het investeren in maatschappelijke weerbaarheid tegen ondermijning. Hij sluit hierbij aan op de boodschap van Theo Weterings, burgemeester van de gemeente Tilburg, om als overheid aanwezig te zijn in kwetsbare wijken. Op deze manier kunnen barrières worden opgeworpen tegen criminele activiteiten die de samenleving ondermijnen. Cyrille Fijnaut stelt voor om op Europees niveau na denken over het legaliseren van het recreatief gebruik van cannabis. Op die manier kan deze vorm van drugsproductie en handel uit de criminaliteit worden gehaald. Nederland is hiermee nu nationaal aan het experimenten in tien steden. Cyrille Fijnaut is van oordeel dat dit het probleem slechts gedeeltelijk oplost. Aangezien de productie van cannabis in Nederland niet alleen voor de binnenlandse markt is, maar ook bedoeld is voor de export naar andere landen in Europa. Door dit gezamenlijk grensoverschrijdend te bespreken, kan een waterbedeffect worden voorkomen. Anders kan het legaliseren van cannabis leiden tot meer gebruik doordat het uit de illegaliteit is gehaald en hierdoor beter toegankelijk is voor een bredere doelgroep. Dit vraagt dan om een grotere inspanning op het terrein van preventie. Cyrille Fijnaut stelt dat er in Nederland veel inspanningen door de overheid worden geleverd om de drugscriminaliteit tegen te gaan. Desondanks wordt ons land overspoeld door drugs uit het buitenland en ons eigen land alle inspanningen ten spijt. Dit betekent niet dat de aanpak van de overheid overbodig is, maar dat simpelweg niet alles te voorkomen is. Dit betekent dat beheersen van de problematiek op dit moment het hoogst haalbare is.

Ondermijning en georganiseerde criminaliteit

Pieter Tops, bestuurskundige en lector Politie en Openbaar Bestuur aan de Politieacademie, schreef het boek De achterkant van Nederland en het boek Een ongetemde buurt. In zijn plenaire lezing ging hij in op welke manier georganiseerde criminaliteit de samenleving ondermijnt, hoe kan worden voorkomen dat de overheid onbedoeld criminele organisaties onbedoeld faciliteert en hoe vermenging tussen de onder- en bovenwereld kan worden voorkomen. Pieter Tops liet weten dat hij zich vooral zorgen maakt om de grote financiële opbrengsten die rond gaan in de georganiseerde criminaliteit. Dit brengt burgers in de verleiding om hier ook in te participeren. Pieter Tops en onderzoeksjournalist Jan Tromp deden op verzoek van burgemeester Femke Halsema een half jaar onderzoek naar drugscriminaliteit in Amsterdam. Ze schreven daarover het rapport: ‘De achterkant van Amsterdam’. En zoals verwacht: de problemen zijn groot, dus werk aan de winkel. Deze problematiek speelt niet alleen in Amsterdam, maar een heel Nederland. Het terugdringen van de ondermijnende drugscriminaliteit is intensief en vraagt om een integrale aanpak van criminele netwerken en een versterking van de strafrechtketen. Om ondermijning en georganiseerde criminaliteit tegen te gaan moeten gemeenten, politie, Openbaar Ministerie en de Belastingdienst opereren als een overheid en beter samenwerken met het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Daarnaast pleit Pieter Tops ook voor een verzwaring van de strafmaat. Detentie draagt niet perse bij aan het voorkomen van recidive maar stelt wel een norm voor ongewenst strafbaar gedrag. Daarnaast kunnen door kopstukken uit het criminele circuit in detentie te plaatsen, criminele netwerken (tijdelijk) gedeeltelijk worden ontmanteld. Tevens pleit Pieter Tops om goed te kijken naar de infrastructuur van Nederland. Deze maakt ons land niet alleen aantrekkelijk voor legale maar ook voor illegale economische activiteiten. Het gaat hierbij om ons land als distributieland vanwege de Haven in Rotterdam en Schiphol in Amsterdam en de financiële infrastructuur. Pieter Tops sluit zich aan bij Cyrille Fijnaut dat drugs een groot probleem is in Nederland en roept op voor een alternatieve aanpak van deze problematiek. Legalisering van de productie van cannabis vraagt echter niet om minder maar juist om meer toezicht en handhaving van de overheid. Gebeurt dit niet dan corrumpeert het legale systeem. Tot slot is Pieter Tops van oordeel dat de burgemeester geen crimefighter is, maar dat deze wel een belangrijke rol kan spelen bij het tegengaan van ondermijning en het opwerpen van barrières voor georganiseerde criminaliteit.

Integrale aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit

De laatste plenaire lezing werd verzorgd door Peter Noordanus, voorzitter van het Strategisch Beraad Ondermijning. Hij ging in op hoe kan worden gekomen tot een integrale aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit en op welke manier de strafrechtelijke, bestuurlijke en fiscale aanpak kan worden gecombineerd om de impact te vergroten. Daarnaast bestede Peter Noordanus aandacht aan grensoverschrijdend samenwerken op nationaal, regionaal en lokaal niveau aan de aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit. Tot slot kwam in zijn plenaire lezing aan bod hoe de gekozen interventiestrategie op strategisch/bestuurlijk niveau kan worden vertaald naar het tactisch en operationeel niveau.

Om de versteviging van de aanpak ondermijning verder vorm te geven, is begin 2018 het Strategisch Beraad Ondermijning in het leven geroepen. Hierin hebben landelijke, regionale en lokale partners zitting. Aan het landelijk overleg nemen in ieder geval politie, OM, VNG, regioburgemeesters, G40, belastingdienst, en de ministeries van BZK, JenV en Sociale Zaken deel. Ook de bijzondere opsporingsdiensten, de KMAR en de Raad voor de Rechtspraak doen mee. Peter Noordanus is onafhankelijk voorzitter van dit overleg. Doel is om een beweging in gang te zetten die de aanpak van ondermijning verstevigt op zowel lokaal, regionaal, landelijk als internationaal niveau. Het overleg gaat knelpunten in de aanpak identificeren, voorstellen voor oplossingen formuleren en deze agenderen bij de juiste stakeholders. Waar nodig zal het overleg met concrete handreikingen ondersteuning bieden. Daarnaast richt het overleg zich op het verzamelen van goede voorbeelden en het stimuleren van innovatie. Over de besteding van de extra middelen uit het regeerakkoord brengt het overleg advies uit. De deelnemers aan het Strategisch Beraad Ondermijning krijgen ondersteuning van een aanjaagteam.

Peter Noordanus staat in zijn plenaire lezing stil bij wat de gezamenlijke integrale aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit tot nu toe heeft opgeleverd. Van de 100 miljoen uit het ondermijningsfonds is 85 miljoen in de regio terechtgekomen. Tegelijkertijd zijn er meer plannen dan dat er budget beschikbaar is. Daarnaast is er nu sprake van incidenteel budget, terwijl structurele financiering voor de continuïteit van de gezamenlijke integrale aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit wenselijk is. Enkele speerpunten in de regio en op landelijk niveau zijn: aanpak van drugsproductie in agrarische gebouwen in het buitengebied, drugssmokkel via zeehavens en luchthavens, witwassen van gelden die verkregen zijn uit criminele activiteiten, ondermijning van kwetsbare branches en vitaliteit van bedrijventerreinen.

In zijn plenaire lezing spreekt Peter Noordanus de ambitie uit om in tien jaar de drugscriminaliteit te halveren. Wat is daarvoor nodig? Peter Noordanus pleit naast een repressieve voor een preventieve aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit. Dit vraagt om het maatschappelijk verankeren van de aanpak, bewustwording van de criminele kant van drugsgebruik en een vernieuwde wijkaanpak zoals het Nationaal Plan Rotterdam Zuid.

Wat te doen met 100 miljoen bij de aanpak van ondermijning en georganiseerde criminaliteit

Als de overheid honderd miljoen extra uittrekt, dan moet er wel wat aan de hand zijn. Vorig jaar ontstond een fonds van die omvang voor de aanpak van ondermijning. Veel geld… hoewel, als we Pieter Tops en Jan Tromp mogen geloven is het amper meer dan de straatwaarde van één jaar cocaïne gebruik in Amsterdam. En dat is dan nog maar een flinter van de problematiek. Ondermijning, dat is meer dan alleen de criminaliteit van een onderwereld waarin veel geld wordt verdiend. Het gaat ook over de manieren waarop die grootverdieners hun geld en invloed inzetten in de bovenwereld. En dat levert veel zichtbare effecten zoals afrekeningen in het criminele circuit en illegale dumpingen van afval van drugslaboratoria. Maar de onzichtbare effecten zijn veel ingrijpender, zoals de verwoesting van de levens van kinderen en jongeren die willens en wetens op een fout spoor worden gezet.

Gezamenlijke inzet

RONT Management Consultants verricht sinds twee jaar  samen met de Politieacademie actieonderzoek naar de aanpak van ondermijning op Rotterdam Zuid. We vragen ons af hoe je kunt verantwoorden over de gezamenlijke inzet en over de effecten van de aanpak. In de sessie van RONT Management Consultant is het vertrekpunt de manier waarop samenwerkende professionals betekenis geven aan lokale situatie: “Wat is er aan de hand? Wat willen we niet op zijn beloop laten? En waarom? Wie hebben we daarbij nodig? En wat zijn de werkzame principes onder een mogelijke aanpak?” We vonden een manier om teams te helpen om een theorie van verandering te bouwen die richting geeft aan de aanpak. En die handvatten biedt voor rijker verantwoorden over het werk. Zo ondersteunen we de teams om hun werk zichtbaar te maken op een manier die burgers en partners mobiliseert, die het leerproces bevordert en die de kansen verhogen dat er tastbare resultaten worden gerealiseerd. Daarbij maken we een verantwoordingsbeeld waarmee teams zicht krijgen op de aanpak en de mogelijkheden om zich te verantwoorden. Joost Vos, partner bij RONT Management Consultants en docent op de cursus Bestuurlijke aanpak van ondermijning

Verantwoordingsbeeld

De aanpak met het verantwoordingsbeeld levert kracht van onder naar boven. Professionals uit verschillende disciplines geven samen betekenis aan hun werk en bepalen hun inzet. Daarover leggen ze verantwoording af. En ze nodigen bestuurders uit voor een dialoog over die inzet. Dat geeft verdieping en het wekt belangstelling voor de problemen zoals ze op straat worden ervaren. Op Rotterdam Zuid is veel mooi materiaal gemaakt voor zo’n rijkere manier van verantwoorden; filmpjes over het werk vanuit first person perspectief (met body cams van de politie), clickable PDF’s met een breed overzicht van de aanpak, toegankelijke leerdossiers die met drie muisklikken in drie seconde tonen waar het om gaat, een raadsbrief in de vorm van een infographic met bewegende beelden. We denken dat zulke vormen van rijker verantwoorden bijdragen aan goed werk. Met deze aanpak sluiten we aan bij de beeldcultuur van deze tijd en we gebruiken de mogelijkheden van social media om veel sneller en vaker zichtbaar te maken wat er gebeurt dan via de traditionele periodieke rapportages.

Rijker verantwoorden

Rijker verantwoorden is nu nog vooral ‘van binnen naar buiten werken’. We kiezen het perspectief van ‘veel professionals’ die samen betekenis geven aan hun werk en vandaaruit verantwoording afleggen aan veel bestuurders. Maar omgekeerde perspectieven zijn ook noodzakelijk. Er is het perspectief van ‘veel bestuurders’ die vanuit verschillende invalshoeken en vanuit de bevoegdheden van verschillende wetten en organisaties een samenhangend beleid moeten maken. En het perspectief van ‘veel managers’ die in de praktijk keuzen maken in de aansturing en prioritering van het werk. Verantwoording werkt, aldus Soe en Drechsler (2018) als de informatie die wordt gedeeld (1) betekenisvol is vanuit het perspectief van politiek, management en professionals, (2) als die informatie op een structurele manier wordt gedeeld en (3) als de besturing van de organisatie zo is ingericht dat die informatie daadwerkelijk wordt gebruikt. Met het verantwoordingsbeeld hebben we een mooie start om teams uit te nodigen om te tonen hoe ze hun opgave benoemen en aanpakken. Dat is waardevol. Maar we zijn er nog niet. Het doel van de beweging van rijker verantwoorden is om aansluiting te maken met alle niveaus. En een betekenisvolle dialoog tot stand te brengen die vanuit politiek, management en professionals betekenisvol en werkbaar is.

Meer weten?

• Op het congres Ondermijning & Georganiseerde Criminaliteit hoor je hoe je ondermijning veroorzaakt door criminele netwerken in jouw gemeente voorkomt.
• Op de cursus Bestuurlijke aanpak van ondermijning leer je hoe je voorkomt dat criminele organisaties zich vestigen in jouw gemeente.
• Op de opleiding Inzicht in de Criminologie leer je wat de verschijningsvormen, oorzaken en gevolgen zijn van criminaliteit en hoe je deze waar mogelijk voorkomt en waar nodig aanpakt.
• Op de cursus APV & Bijzondere Wetten leer je welk juridisch instrumentarium je tot jouw beschikking hebt om de leefbaarheid en veiligheid in wijken en buurten te waarborgen.
• Op de opleiding bibob coördinator leer je hoe je de wet Bibob toepast in jouw gemeente.
• Op de opleiding Integraal toezichthouder handhaving leer je hoe je het toezicht en de handhaving organiseert in jouw gemeente.
• Op de cursus Bestuursrechtelijk handhaven leer je hoe je misstanden in jouw gemeente voorkomt dan wel bestrijdt.
• Op de cursus Wet- en regelgeving in Openbare Orde en Veiligheid leer je van experts wat de (nieuwe) wetten op openbare orde en veiligheid betekenen voor jouw uitvoeringspraktijk.
• Op de cursus Informatie uitwisseling in de veiligheidsketen leer je hoe je informatie verzamelt, analyseert en uitwisselt in samenwerking met jouw veiligheidspartners.
• Op de cursus Predictive profiling leer je hoe je afwijkend gedrag signaleert en dreigingen in de omgeving voorkomt.
• Op de cursus Waarheidsvinding leer je hoe je door de waarheid te achterhalen een einde kan maken aan een ongewenste situatie.
• Op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein leer je hoe je komt tot een integriteitsbeleid voor jouw organisatie.