Geef ons maar een plek in de samenleving

De openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ) is er voor sociaal kwetsbare mensen in de marge van de samenleving. Mensen met uiteenlopende en vaak meerdere problemen. Voorkomen en verminderen van sociale uitsluiting en dakloosheid is het belangrijkste doel, naast een aanvaardbare kwaliteit van leven. Voor gemeenten is het moeilijk zicht krijgen op deze diffuse groep. Toch biedt de nieuwe Wmo mogelijkheden. Judith Wolf, hoogleraar maatschappelijke zorg bij het Radboud universitair medisch centrum, werkt aan een OGGZ-infrastructuur voor gemeenten. “Het werken aan preventie en herstel bij de meest kwetsbare mensen is en blijft een specialisme.”

Judith Wolf, hoogleraar maatschappelijke zorg bij het RadboudUMC, hoofd van Impuls – Onderzoekscentrum maatschappelijke zorg, hoofd van de Impuls Academie, directeur van de Academische werkplaats Opvang & Herstel en de Academische werkplaats OGGZ en spreker op het congres Personen met verward gedrag.

Verwaarlozing van kwetsbare mensen

“De term OGGZ, die aangeeft dat het om de begeleiding van sociaal kwetsbare mensen gaat, verdwijnt uit de Wmo. Maar de kwetsbare mensen blijven. Er zijn allerlei indicaties dat het aantal kwetsbaren in de marge van de samenleving niet kleiner wordt. In tijden van crisis neemt hun aantal zelfs toe. Er zijn meer daklozen en meer mensen met problematische schulden dan een paar jaar geleden. De grote vraag is of gemeenten goed zicht hebben op de omvang van deze kwetsbare groep. En of er voldoende capaciteit is om hen te begeleiden. De focus van gemeenten ligt nu op wijkgericht werken. Sluit die sociale basisstructuur voldoende aan op de specifieke begeleiding die zeer kwetsbare mensen nodig hebben? En hoe wordt de kwaliteit van die begeleiding geborgd? Al deze beleidsveranderingen kunnen onbedoeld leiden tot verwaarlozing van de meest kwetsbare mensen.”

Eigen kracht

“Wijkgericht werken stoelt op de nodige aannames. Uitgangspunten waar ik helemaal achter sta, zoals eigen kracht en samenredzaamheid. Maar zijn deze aannames ook houdbaar als het om de OGGZ-doelgroep gaat. Eigen kracht als uitgangspunt betekent niet dat mensen ook alles op eigen kracht kunnen doen. Volgens de nieuwe Wmo doen ze dan een beroep op hun sociale omgeving. Zeer kwetsbare mensen zijn echter vaak sociaal geïsoleerd. Er is doorgaans al zoveel misgegaan dat ze bij hun familie niet meer kunnen aankloppen. Of ze schamen zich te veel. Daarnaar hebben we onderzoek gedaan. Ze willen hun familie niet laten weten hoe slecht het gaat. Ook de inzet van vrijwilligers en ervaringsdeskundigen moet nog fors gemobiliseerd worden voor deze groep.”

Een eigen plek

“Tegelijkertijd biedt de nieuwe Wmo zeker mogelijkheden. Wij vragen al jaren aan mensen in de maatschappelijke opvang wat ze het liefste willen. Het antwoord luidt steevast: ‘een eigen plek’. Zelfstandige woonruimte dus. Interessant is dat ze daar ook begeleiding bij willen. Deze mensen worden vaak ‘zorgmijdend’ genoemd. Uit recent onderzoek blijkt echter dat de meesten een best reële inschatting van hun situatie maken. Ze zien in dat ze het alleen niet redden. Maar cruciaal is dat ze zelf zeggen ‘geef ons maar een plek in de samenleving’.”

OGGZ-populatie

“De OGGZ-populatie is enorm diffuus. Ik denk dat gemeenten deelpopulaties scherp hebben, bijvoorbeeld de mensen die bemoeizorg krijgen. Maar van de omvang en kenmerken van de daklozenpopulatie hebben heel wat gemeenten nog geen volledig beeld. Dat maakt de transitie spannend. Ondertussen spelen ook andere ontwikkelingen. Als gevolg van de ambulantisering binnen de GGZ komen meer kwetsbare mensen naar de wijk. Ook hier is het doel zoveel mogelijk mensen zelfstandig te laten wonen, met begeleiding. Dit zijn vaak mensen met ernstige psychische problemen. Daarnaast wonen mensen met een verstandelijke beperking steeds vaker zelfstandig in de wijk. En er is nog de populatie ex-gedetineerden, een niet te onderschatten groep.”

Sociale re-integratie

“Deze mensen laten meedoen in de samenleving vraagt heel wat. We kunnen ze wel een huis geven, maar dat betekent niet dat ze ook een thuis hebben en dat ze integreren in de wijk. Ook daarnaar hebben we onderzoek gedaan. Er is veel eenzaamheid onder de mensen. En vaak hebben ze te weinig om handen, onvoldoende activiteiten om de dag door te komen. Als gemeenten hierop weten in te haken – wat met de nieuwe Participatiewet overigens niet meevalt – dan zie ik zeker kansen.”

Stigma

“Ook de cultuur behoeft veel aandacht. Buurtbewoners kijken met een bepaalde blik naar deze kwetsbare mensen. Ze hebben een stigma, onlosmakelijk verbonden met hun verleden in de maatschappelijke opvang, de bajes of de psychiatrie. Opvallend is dat de kwetsbaren zelf zich dit stigma ook eigen hebben gemaakt. Ze ‘handelen’ ernaar. Bovendien zijn ex-daklozen of mensen die uit langdurige verblijf komen het verleerd om een goede buur of huurder te zijn. Of ze hebben het nooit geleerd. Dat zijn heel basale vaardigheden die goede ondersteuning vragen.”

OGGZ-infrastructuur

“Wonen, financiën, dagactiviteiten, gezondheid, relaties: al deze domeinen zijn cruciaal voor kwetsbare mensen. Ze hebben professionals nodig die weten wat ze hebben doorgemaakt. Het komt voor dat mensen de sleutel van een eigen woning krijgen, maar toch de eerste nachten op straat blijven slapen. Omdat de muren komen op ze afkomen. Gemeenten kunnen veel doen, met de juiste begeleiding in de wijk en een OGGZ-infrastructuur die hierbij past. Een infrastructuur die specifieke begeleiding biedt om bij kwetsbare mensen erger te voorkomen en herstel en re-integratie te bevorderen. In onze academische werkplaats OGGZ werken we met instellingen en gemeenten samen aan een ontwerp van zo’n infrastructuur. Dat is een spannende zoektocht, omdat er door alle transities en transformaties relatief weinig vaste kaders overblijven. De hamvraag is: wat is de juiste begeleiding, gegeven de eigenheid van de meeste kwetsbare burgers? En wat moet op welke schaal geborgd zijn om hierin te kunnen blijven voorzien? Het werken aan preventie en herstel bij de meest kwetsbare mensen is en blijft een specialisme. Daarom verdient dit, naast de focus op integraal werken in de wijk, ook alle aandacht.”

Meer weten?

Op het congres Personen met verward gedrag hoort u hoe u de opvang en hulpverlening voor verwarde personen organiseert in uw gemeente.