Het geheim achter veilig en onveilig gedrag

Gerd-Jan Frijters, directeur van D&F Group BV en docent op de opleiding Safety Manager, adviseert organisaties bij het analyseren, reduceren en beheersen van veiligheidsrisico’s vanuit de vakgebieden techniek, organisatie en cultuur.

BOM model

In deze blog ga ik dieper in op veilig en onveilig gedrag waarbij ik gebruik maak van het Bewust / Onbewust Model (BOM model). Het BOM model heb ik ontwikkeld door verschillende bestaande gedragsmodellen te combineren. De 5 stappen zijn in de tijd uitgezet:
– Intentie (plan, project, taak, voornemen) (grotendeels bewust)
– Waarneming en perceptie van de omgeving (prikkels) (grotendeels onbewust)
– Gedrag: reactie, gewoonte of soms een bewuste keuze (grotendeels onbewust)
– Reflectie (grotendeels onbewust) en eventueel bijsturing van het gedrag
– Conditionering en opslag in LTG (grotendeels onbewust)

Stap 1

De eerste stap is het formuleren van een bewuste intentie. Onze intenties zijn altijd positief, in die zin dat ons brein altijd streeft naar een voordeeltje. Voorbeelden zijn bijvoorbeeld: ‘Ik ga vandaag het gesprek aan en ik blijf rustig.’ ‘Ik ga stoppen met roken.’ ‘Ik ga die klant bellen.’ ‘Ik ga milieubewuster leven.’ Ons bewuste brein (neocortex) tracht ons leven te controleren door intenties te formuleren, plannen te maken, goede voornemens te uiten of onszelf taken op te leggen. Anders gezegd; we proberen met systeem 2 systeem 1 te programmeren.

Stap 2

In de werkelijkheid (de leefwereld) zijn we in het hier en nu en reageren we op prikkels in de omgeving. Deze prikkels (fysieke en sociale omgeving) komen via onze zintuigen ons brein binnen. Ons brein vergelijkt de prikkels eerst met eerdere ervaringen uit ons langetermijngeheugen. Daarna filteren de perceptiefilters (ons ‘model van de wereld’) de informatie en vervolgens krijgt de gefilterde informatie een betekenis. Dit proces verloopt grotendeels onbewust.

Stap 3

Ons brein selecteert razendsnel een reactie op een fysieke of sociale omgevingsprikkel. Dit kan zijn een primaire reactie door het reptielenbrein (vechten, vluchten, ‘bevriezen’) of een geconditioneerde reactie uit het zoogdierenbrein (gewoonte). Ook dit proces verloopt grotendeels onbewust via systeem 1. Het gedrag, de handeling of de uitspraak vindt vervolgens plaats.

Stap 4

De volgende stap is de reflectie op het gedrag en het effect daarvan op de omgeving oftewel een evaluatie van de consequenties van het gedrag. Ook hiervan merken we in de praktijk weinig (want dit doen we onbewust). Via emoties evalueert ons zoogdierenbrein het gedrag en bepaalt of we dit gedrag in de toekomst vaker gaan toepassen. Op basis hiervan kan ons gedrag worden aangepast of bijgestuurd. Onderzoek heeft aangetoond dat ons brein een paar tienden van een seconde nodig heeft voor deze evaluatie en om een handeling te stoppen of bij te sturen. Dit kan net te lang zijn om een onveilige handeling op tijd te stoppen. Onderdeel van de evaluatie kan een bewuste evaluatie in de neocortex zijn. Als ons gedrag niet helemaal overeenkwam met onze bewuste intentie, dan zorgt ons brein ervoor dat wat krom is recht geredeneerd wordt.

Stap 5

De laatste stap is de opslag van de (subjectieve) ervaring in ons langetermijngeheugen, voorzien van de evaluatie, bijbehorende emoties, overtuigingen et cetera. De ervaring is nu bruikbaar in toekomstige (vergelijkbare) situaties. Als een reactie herhaaldelijk op dezelfde manier wordt geëvalueerd, raakt de reactie of het gedragspatroon ingesleten. Dit noemen we operante conditionering. Dit is hoe ervaringsleren werkt. De opslag in ons geheugen is een onbewust proces. Dat gaat vanzelf.

Meer weten?
Op de opleiding Safety Manager leert u hoe u de veiligheid op de werkvloer verbetert in uw organisatie.