Hoe kan een sector zijn integriteit verbeteren?

Wat houdt integriteit in het bedrijfsleven in, waar het vaak mis gaat en welke stappen een sector kan nemen om het juiste pad te volgen.

Muel Kaptein, hoogleraar bedrijfsethiek en integriteit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en docent op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein.

Wat is integriteit?

“Eigenlijk kun je dat samenvatten als: het goede doen als niemand kijkt. Vaak wordt goed gedrag nageleefd omdat er anders een direct negatief gevolg voor jezelf aan verbonden is, zoals een boete, statusverlies of slechte publiciteit. Maar wat als dat er niet is? Neemt het bedrijf of de persoon dan ook zijn ethische verantwoordelijkheid?”

“De filosoof Plato maakt ook wel de vergelijking met onzichtbaarheid. Wat zou je doen als je onzichtbaar was. Als er niemand is die je daden kan veroordelen. Ga je dan over tot diefstal, fraude en andere handelingen die als slecht worden beschouwd?”

Wat zijn signalen van een algemeen slechte ethiek in een sector?

“De omgeving reageert vaak op onwenselijk gedrag. Er komt ophef in de media, er volgen rechtszaken of de sector wordt het mikpunt van NGO’s. Natuurlijk kan het een keer fout gaan en de media of NGO’s hebben niet altijd gelijk. Maar als het een patroon wordt, is dat vaak wel een indicatie van dat er iets mis is.”

Welke bedrijfstakken hebben hun morele kompas verloren?

“We kunnen stellen dat accountancy, woningcorporaties en de bancaire sector de laatste jaren onder vuur hebben gelegen. Maar die zijn nu hard aan het werk om dat te verbeteren. Op dit moment is er door de Panama Papers ook een ethische discussie ontstaan over belastingontwijking- en ontduiking. Hoe ver moeten fiscalisten gaan in het bevoordelen van de cliënt? Daarnaast gebeuren er in de farmaceutische industrie dingen die de maatschappij onacceptabel vindt. Maar ook die neemt nu gelukkig concrete stappen om dat te verbeteren.”

Waarom goede mensen soms de verkeerde dingen doen?

“Daar zijn veel oorzaken van. In het bedrijfsleven is prestatiedruk de meest voorkomende. Eigenlijk paradoxaal, maar bedrijven of bestuurders doen vaak verkeerde dingen omdat zij proberen hun reputatie te behouden. Een onderneming is groot en succesvol, en wil dat graag blijven. Om dat doel te bewerkstelligen, wordt alles uit de kast gehaald. Neem Volkswagen, een van de meest geavanceerde en grootste autofabrikanten ter wereld. Juist in dat succesvolle concern besloten mensen om te sjoemelen met software zodat de daadwerkelijke CO2-uitstoot van de auto’s lager uitviel – het bekende Volkswagen-schandaal.”

“Een andere veelvoorkomende oorzaak is blindheid. Het creëren van een eigen werkelijkheid. Dat gebeurt als een sector of bedrijf niet meer in contact staat met zijn omgeving, zoals leveranciers, klanten en toezichthouders. Als er dan op een gegeven moment kritiek komt, trekt een sector nog verder in zijn schulp. ‘De rest snapt er niets van’, is dan de reactie. Maar de omgeving trekt vrijwel altijd aan het langste eind. Het is daarom van belang om van buiten naar binnen te kunnen kijken – om kritiek te kunnen absorberen en oprecht geïnteresseerd te zijn in andere stakeholders. Je hoeft echt niet met alle kritiek eens te zijn, maar als je kritiek goed tot je door laat dringen en vervolgens helder uitlegt waarom jij het anders ziet, komt er vaak wel een bepaald begrip. Dan zullen andere partijen niet zo snel meer zeggen dat je niet integer bent.”

Een sector bestaat uit veel bedrijven, van klein tot groot. Hoe kun je daar over de linie de cultuur verbeteren?

“Een goed hulpmiddel is een integriteitscode. Daar gaat het in veel bedrijfstakken al mis. Sommige brancheverenigingen hanteren een code die al tien jaar niet is geüpdatet. Voer eerst maar eens een fatsoenlijke code in. Als dat gebeurt is, moet  de code onder de aandacht worden gebracht van de leden, anders heeft het geen effect. Dat bereik je bijvoorbeeld door er over te communiceren op evenementen, in nieuwsbrieven of in media. De code moet besproken worden. De NBA, de branchevereniging voor accountants, heeft een app ontwikkeld waarin leden om de week een ethisch dilemma over hun vak krijgen voorgeschoteld dat ze kunnen beantwoorden en met elkaar bespreken. Zo hou je integriteit op de agenda en kun je de code up to date houden.”

“Als derde is van belang dat bedrijven ook echt aan de slag gaan met hun code. Keurmerken kunnen daar toe aan sporen. Of roep bepaalde prijzen in het leven die gaan over maatschappelijke waarde. Er zijn ontzettend veel M&A Awards en adviseurs verzamelen graag tombstones van deals maar wat zegt dat nou allemaal? M&A-Kantoren roepen graag: ‘ik ben bij zoveel transacties betrokken’ en private equity brengt vaak ter sprake in hoeveel deelnemingen wel niet is geïnvesteerd. Dat zijn allemaal financiële waardes. Het zegt niks over de echte waarde die het advieswerk of het aandeelhouderschap creëert.”

“Waarom is er bijvoorbeeld geen value award voor een deal die de meeste waarde zoals werkgelegenheid heeft gecreëerd? Om even de vergelijking te maken met een andere sector: je kunt als autofabrikant pronken met de hoeveelheid auto’s die je verkoopt. Dat mag. Maar interessanter is: hoeveel mensen je veilig of energiezuinig van A naar B vervoert. Tesla slaagt bijvoorbeeld heel goed in dat laatste. En daaruit volgt dan weer financieel succes.”

Is bedrijfsethiek niet gewoon hetzelfde als persoonlijke ethiek?

“Nee, dat is echt iets anders. Bij corporate integrity gaat het niet om wat je zelf vindt, maar wat het bedrijf als belangrijk beschouwt. Wanneer je een vriend in privé geld leent, leg je dat niet vast met een contract. In het bedrijfsleven doe je dat wel als je een ander geld leent. Dat vinden we in het bedrijfsleven ook logisch en normaal.”

Wanneer weet ik als voorzitter van een branchevereniging of mijn sector goed bezig is?

“Als leden de gedragscode goed hebben vertaald naar hun eigen organisatie en er een levendige discussie binnen de sector is over morele vraagstukken. En nog belangrijker: dat de legitimiteit van de sector niet door anderen ter discussie wordt gesteld maar juist als toonbeeld wordt gezien hoe maatschappelijke meerwaarde op een integere wordt gecreëerd. En dat hierbij goed wordt verdiend is dan geen bron van verwijt maar juist teken dat je het goed doet.”

Meer weten?
Op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein leert u van oa Muel Kaptein hoe u komt tot een integriteitsbeleid voor uw organisatie.