Nederlandse Integriteitscultuur staat al 15 jaar stil

“We lezen steeds vaker over fraude, machtsmisbruik en belangenverstrengeling. Deze misstanden moeten de wereld uit”, aldus de Internationale Kamer van Koophandel (ICC) in Den Haag. Dat is goed, want zonder aandacht verschrompelt integriteit. Tegelijkertijd is er wel een risico. Door slechts één week de tijd te nemen voor het formuleren van een Integriteitsagenda lopen we het gevaar dat we niet verder komen dan oppervlakkige beschouwingen, zonder echte doorbraken. Terwijl dat laatste hard nodig is.

Muel Kaptein, hoogleraar bedrijfsethiek en integriteit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en docent op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein.

“Een beetje integer kan niet”

De aandacht voor integriteit is niet nieuw. Al sinds de jaren ’70 bevordert de ICC integriteit in het internationaal zakendoen. Een Nederlandse mijlpaal is de lezing van toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Ien Dales, tijdens een congres in 1992, over de dreigende aantasting van integriteit binnen de overheid (“De overheid is óf wel óf niet integer. Een beetje integer kan niet”). Uit onderzoek -van VNO-NCW, MKB-Nederland en de RSM Erasmus Universiteit- blijkt dat 90% van de grote bedrijven tegenwoordig een integriteitscode heeft, ten opzichte van 22% in 1991. Bovendien zijn de integriteitsnormen sinds die tijd hoger komen te liggen op het gebied van bijvoorbeeld nevenactiviteiten, privé-effectenbezit en relatiegeschenken. Organisaties zijn ook steeds meer maatregelen gaan nemen om integriteit te bevorderen. Integriteitstrainingen, compliance officers en meldpunten voor incidenten zijn in meer dan driekwart van de grotere bedrijven aanwezig.

Echte doorbraak zit niet in (nog) meer beleid en maatregelen

Als we integriteit echter verder willen verbeteren dan zit de doorbraak niet in (nog) meer beleid en maatregelen, maar in de organisatiecultuur die integer gedrag bevordert. Uit hetzelfde onderzoek blijkt namelijk dat cultuur veel ruimte biedt voor verbetering. Zo ontbreken ‘voorbeeldgedrag van het management’, ‘bespreekbaarheid van integriteitsdilemma’s’ en ‘aanspreekbaarheid op niet-integer gedrag’ momenteel in 40% van de organisaties. ‘Helderheid van normen’, ‘betrokkenheid van medewerkers bij integriteit’ en ‘ruimte om integer te kunnen handelen’ zijn in ruim 30% van de organisaties afwezig. Terwijl dit wel belangrijke verklaringen zijn voor niet-integer gedrag. Vergeleken met 2001 zijn ‘bespreekbaarheid’ en ‘aanspreekbaarheid’ weliswaar verbeterd, toen het hieraan in 50% van de organisaties ontbrak, maar de integriteitscultuur als geheel is onveranderd gebleken. De afgelopen 15 jaar is er dus, ondanks de vele pogingen daartoe, beperkt vooruitgang geboekt.

We denken te gemakkelijk over cultuurverandering

Het lijkt alsof we te gemakkelijk denken over cultuurverandering, dat we cultuur los zien van de rest van de organisatie en dat we de benodigde verandering slechts tijdelijk aandacht geven. Maar zeker weten doen we het niet. We moeten dus een grondige analyse maken van de oorzaken die verdere verbetering van de integriteitscultuur beletten. Pas als we weten waarom de Nederlandse Integriteitscultuur is blijven hangen in 2001, kunnen we gericht werken aan de verbetering daarvan. Wat mij betreft zou dát de Integriteitsagenda van 2017 moeten zijn.

Meer weten?

Op de opleiding Integriteitscoördinator in het publieke domein leert u van oa Muel Kaptein hoe u komt tot een integriteitsbeleid voor uw organisatie.