Rol van gemeenten bij een ramp: discipline, acceptatie en responsabilisering

Roy Johannink, zelfstandig veiligheidsadviseur, docent op de cursus Crisisbeheersing en Rampenbestrijding en mede auteur van het boek Lessen uit crises en mini-crises en het boek Sociale media veranderen het veiligheidsdomein.

Op 19 februari 2016 organiseerde de Activiteitencommissie Integrale Veiligheid van Hogeschool Inholland te Rotterdam in samenwerking met o.a. het Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid het seminar Rol van Gemeenten bij een Ramp. Het seminar stond in het teken van burgemeesters die ervaring hebben binnen de rampenbestrijding, experts uit het werkveld en natuurlijk het publiek. In het ochtendprogramma mocht ik ook onderdeel zijn van het seminar. In deze blog de twee onderdelen waar ik over heb gesproken: de definitie van een ramp en mijn adviezen voor de rollen van gemeenten tijdens een ramp.

Typering van een gebeurtenis als een ramp of een crisis

Mijn verhaal begon met een vraag-en-antwoord spel. Ik was benieuwd hoe eenduidig de deelnemers waren in het typeren van een bepaalde gebeurtenis als zijnde een ramp. Met behulp van groene en rode bordjes mochten de aanwezigen aangeven: ramp of crisis? De volgende voorbeelden zijn de revue gepasseerd: de aanslag op het gemeentehuis in Waalre, vogelgriep in Oudewater, brand in Armandomuseum in Amersfoort, MH17 en asbestbrand in Wateringen.

Juridisch perspectief

Het mag geen wonder heten: er was geen eenduidigheid. Maar: hoe erg is dat? Vanuit juridisch perspectief wel. Omdat het begrip ramp of crisis in juridische zin een kwalificatie is van een gebeurtenis voor het toepassen van (nood)bevoegdheden. Een ramp is de (dreigende) aantasting van het vitale belang ‘openbare veiligheid’. We spreken over een crisis bij de overige vitale belangen, denk aan een openbare orde probleem, verstoring in de telecommunicatie of aantasting van het economisch klimaat.

Handelen van de burgemeester wel of niet gelegitimeerd

Het verschil is van juridisch belang om te weten of het handelen van de burgemeester wel gelegitimeerd is. Het veelbesproken opperbevel van de burgemeester telt bijvoorbeeld alleen bij rampen. Alleen dan mag de burgemeester bevelen geven aan partijen die normaliter niet onder zijn gezag staan. Enfin. Dit is het bruggetje naar het gegeven dat de rol van de gemeente bij rampen en crisis dus goed te definiëren is. Daarover ging het tweede deel van mijn verhaal.

Rol van de gemeenten bij een incident

Wanneer de gemeente een rol heeft, is wezenlijk iets anders dan wanneer de gemeente een rol pakt. Soms nemen gemeenten een coördinerende rol aan, terwijl het wenselijker is om juist een andere partij aan te sporen om zijn of haar rol te pakken. Het is niet per definitie verstandig om als gemeente het voortouw te nemen. Soms veroorzaak je daardoor zelfs verwarring. Want: wie is nu verantwoordelijk voor het bestrijden van een stroomstoring, vogelgriep of een schietincident? Dat is vaak niet de burgemeester. Neem dan ook de rol die bij je past als gemeente. Zo is de gemeente niet verantwoordelijk voor de opvang en verzorging van slachtoffers bij een incident op een luchthaven (hoewel dit gegeven toch in bepaalde plannen is te lezen). De gemeente is ook niet per definitie verantwoordelijk voor het regelen van kacheltjes bij een gaslek, zodat omwonenden niet in de kou hoeven te zitten.

Taken en verantwoordelijkheden

Mijn boodschap aan de aanwezigen: wees als gemeente scherp(er) op de rol die je hebt bij rampen (en crises). En op welke taken en verantwoordelijkheden je dus al dan niet op je neemt. Met de volgende drie adviezen sloot mijn presentatie af:
1. Rol-discipline: Volg het principe schoenmaker blijf bij je leest; ken je eigen verantwoordelijkheden en (on)mogelijkheden en handel daar ook naar…
2. Rol-acceptatie: accepteer je eigen rol en de rol van een ander (en vice versa).
3. Rol-responsabilisering: Zorg dat bekend is wie coördineert en/of wie ondersteunend is bij een bepaalde gebeurtenis; activeer en/of betrek zo nodig deze (bestuurlijke) partijen!

Maar hoe strookt dit alles nu met de maatschappelijke verwachting dat de burgemeester er altijd van is? Of een rol moet hebben? Gelukkig zie ik in de praktijk steeds vaker deze drie elementen terugkomen. Een burgemeester die aangeeft er te zijn voor de lokale gemeenschap (rol-acceptatie), die weet wanneer het gezag naar zich toe trekken (rol-discipline) maar tot die tijd het Openbaar Ministerie, Rijkswaterstaat, het waterschap, de gas- of stroomleverancier als verantwoordelijke partij aanspreekt (rol-responsabilisering).

Andere partijen aanspreken op hun verantwoordelijkheid

Met name bij gebeurtenissen waar de gemeente zelf geen mogelijkheden heeft om de oorzaak van het probleem aan te pakken, zoals bij een stroomstoring en gaslek, mag het aanspreken van de verantwoordelijke partijen van mij nog wel wat steviger gebeuren. Zeker als de gemeente (of burgemeester) wordt aangesproken op zaken waar andere partijen voor verantwoordelijk zijn. Bijvoorbeeld over zwemverbod vanwege giftige algensoort of de crisiscommunicatie bij gladheidsbestrijding. Dat wil je natuurlijk niet tijdens een crisis nog moeten doen….maar vooral in de voorbereiding!

Meer weten?
Op de cursus Crisisbeheersing en rampenbestrijding leert u hoe u zich voorbereidt op een mogelijke crisis of ramp in uw gemeente?