De ‘enge’ mens leeft met een betwistbare vrijheid

Inclusie in de gemeenschap: we vinden het zo belangrijk. Mannen en vrouwen, homo- en heteroseksuelen, allochtonen en autochtonen – iedereen hoort erbij en wordt beschermd door dezelfde rechten. Maar in de psychiatrie lijken die rechten niet te tellen. Via gedwongen opnames, separaties en dwangmedicatie worden mensen met afwijkend gedrag nog steeds gedisciplineerd en uitgesloten. Sinds de introductie van het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Beperking is er echter veel discussie over de toelaatbaarheid van dwang in de ggz.

Karlijn Roex, promovenda (sociologie) bij het Max Planck Institute of the Study of Societies en spreker op het congres Personen met verward gedrag.

Gevaarscriterium

Volgens officiële teksten van de betreffende VN-commissie is het gebruik van psychiatrische dwangmaatregelen een vorm van discriminatie van mensen met psychische aandoeningen. Verder zijn deze maatregelen in strijd met het recht op autonomie en lichamelijke integriteit. Deze mensenrechten dienen te worden gerespecteerd, ongeacht welke doelen men wil bereiken met de dwangmaatregel.

Maar wat als mensen een gevaar voor zichzelf of anderen zijn? Dan mogen we toch wel een ‘kleiner kwaad’ aanrichten om een ‘groter kwaad’ te voorkomen? Maar er zit een gevaarlijke kant aan deze ‘kleiner kwaad’-redenering. In tijden van angst of crisis, waarin we de ‘grote kwaden’ niet meer genuanceerd kunnen inschatten, is de verleiding het grootst om de mensenrechten van de zwartgemaakte groep wat in te perken. Bang als we zijn voor de zwartgemaakte groep, willen we maar al te graag meer ruimte om de ‘enge ander’ te surveilleren of te isoleren. De ‘kleiner kwaad’-redenering biedt dan een welkome achterdeur voor de gewenste mensenrechteninperkingen. Mensenrechten worden dan een privilege van het ‘niet-enge’ deel van de bevolking.

Onbetrouwbare risicotaxaties

Tegenwoordig mogen mensen alleen nog maar gedwongen worden opgenomen in de ggz als zij een gevaar voor zichzelf of anderen vormen. Hiermee zijn de criteria voor een gedwongen opname een stuk strenger geworden door de tijd heen. Toch heeft deze omslag niet geleid tot een daling in het aantal gedwongen opnamen.

Dit komt waarschijnlijk door de problemen die inherent zijn aan het vaststellen van ‘gevaar’. Psychiatrische risicotaxaties blijken erg onbetrouwbaar. Vooroordelen spelen vermoedelijk een grote rol in het oordeel, getuige de sterke oververtegenwoordiging van armen en etnische minderheden in de opnamecijfers. Een ander probleem is dat risico-taxaties een hypothese stellen over mentale staten en de nabije toekomst. Zulke hypothesen zijn strikt genomen niet toetsbaar. Hoe kan iemand vandaag garanderen dat hij morgen of overmorgen geen geweld zal plegen? Men is schuldig tot het tegendeel is bewezen.

Stigmatiserende brandmerken

Tegen de tijd dat een rechter of een tribunaal zich buigt over dit eerste gevaarsoordeel, zijn de stigmatiserende brandmerken van een psychiatrische detentie en het gevaarsetiket al aan de getroffene toegebracht. Tezamen met algemene vooroordelen jegens mensen met psychische aandoeningen en het epistemologische prestige van een psychiatrisch oordeel, is de kans groot dat ook het tweede oordeel zich keert tegen de getroffene.

Daarnaast is het niet ondenkbaar dat mensen die vooraf geen gevaar vormden, agressief zullen reageren op de zeer traumatiserende beroving van hun vrijheid. Het gevaarsetiket is daarmee ook nog eens zichzelf-bevestigend. Tevens zijn er individuen die eerst niet suïcidaal waren, maar dit later zijn geworden door hun vernederende ervaring met dwangmaatregelen. Zulke ervaringen zijn sterk traumatiserend en doen waarschijnlijk meer schade dan goed.

Het gevaarscriterium is dan ook afgekeurd door de VN-commissie. Hoewel het gevaarscriterium een verbetering lijkt ten opzichte van de oudere minder strenge criteria, verandert het niets aan de inherent onderdrukkende en discriminerende aard van dwangpraktijken in de psychiatrie. Terwijl de ‘niet-enge’ mens erop kan rekenen dat hij nooit zal worden opgesloten zonder dat hij schuldig wordt bevonden aan een strafbaar feit, leeft de ‘enge’ mens in feite altijd met een ‘betwistbare’ vrijheid. Laten we deze discriminerende scheiding stoppen. Een eerste stap is afschaffing van psychiatrische dwangmaatregelen.

Meer weten?

Op het congres Personen met verward gedrag hoort u hoe u personen signaleert die mogelijk een gevaar voor zich zelf en/of hun omgeving vormen.

Op de opleiding Overlastcoördinator leert u hoe u verloedering en ernstige overlast in uw wijk aanpakt.